पान:वनस्पतिविचार.pdf/46

विकिस्रोत कडून
या पानाचे मुद्रितशोधन झालेले आहे



१८     वनस्पतिविचार.     [ प्रकरण
-----

व येणेप्रमाणे वाढत्या बिंदूचे रक्षण होते. वरचेवर नवीन पापुद्रे उत्पन्न करण्याचे काम वाढते अग्र करिते. केवड्याचे झाडावरील लोंबत्या मुळांवर टोपीसारखें स्पष्ट आवरण असते. कित्येक मुळांत अग्र नुसते सुजलेलेंसे वाटते व हा सुजवटा संरक्षक पापुद्र्यामुळे येतो.

 मुळांचे प्रकारः–मुख्य मूळ नेहमी बुडाकडून अग्रांकडे निमुळते असून जमिनीत सरळ घुसत जाते. त्यावरील फांद्याही त्याच प्रमाणे अग्राकडे निमुळत्या असतात. कित्येक वेळां मुख्य मुळास 'किंकरी मूळ' (Tap root) ह्मणतात, कारण ते सुताराच्या किंकराप्रमाणे जमिनीत भोंक पाडून शिरते. कित्येक वनस्पतींमध्ये मुख्य मूळ सरळ जमिनीत न घुसतां त्या ऐवजी पुष्कळ लहान लहान तंतुमय मुळांचा पुंजका जमिनींत शिरतो. तंतुमय मुळे बहुतेक सारख्या आकाराची असून त्यांमध्ये मुख्य मूळ असे कोणतेच नसते. अशी मुळे एकदळ धान्य-वनस्पतींमध्ये नेहमी आढळतात. एकदळ धान्य-वनस्पति ओळखण्याची ही एक खूण आहे. जेव्हां केवल रोपा पाहून एकदल अथवा द्विदल धान्यवनस्पति ठरविण्याची असते, अशा वेळेस मुळे जर तंतुमय असतील तर वनस्पति एकदल असते. तृणजातींमधील वनस्पति, कांदे, लसूण, ताड, माड वगैरेमध्ये मुळे तंतुमय असतात. त्यांवरून ही सर्व उदाहरणे एकदलधान्यवनस्पतिवर्गीपैकी आहेत, हे निराळे सांगणे नको.

 आगंतुक मुळेः-नेहमी सर्व मुळे जमिनीत मुख्य मुळापासून उत्पन्न होतात, असें नाहीं. पुष्कळ वेळां खोड, फांद्या, तसेच पाने, ह्यांपासून मुळे फुटतात, वडाचे झाडामध्यें बुंध्यापासून अथवा फांद्यांपासून निघणारी मुळे नेहमी पाहण्यांत येतात. ब्रह्मी, स्ट्रॉबेरी, दुर्वा वगैरे वनस्पतींमध्ये फांद्यांपासून नवीन आगंतुक मुळे निघतात. पानफुटीमध्ये पानांच्या कडांपासून नवीन कळ्या उत्पन्न होऊन जेव्हां जमिनीत रुजतात त्यावेळेस त्यांपासून मुळ्याही सुटतात. त्यावरून त्यास ' पानफुटी अथवा पर्णफुटी,' हे नाव पडले.

 ही मुळेसुद्धा जमिनीत घुसणाऱ्या मुख्य मुळाप्रमाणे वनस्पतीस उपयोगी पडतात. काही ठिकाणी मुख्य झाडास बळकटी अशा मुळांकडून मिळते. ह्यांचे द्वारे कांहीं वनस्पति अन्नग्रहण करितात, व कांहीं आपल्या मुळांत अन्नसांठा कृरितात, सारांश मुख्य मुळे व ही आगंतुक मुळे ह्यांमध्ये फरक कांहीं नसतो.