९४ / भोवरा
बसले. "सारखा दोन दिवस प्रवास चालला होता. दमली आहेस, आता नीज. उद्या लिहिता येतील उत्तरं"
"नाहीतर मी कार्ड लिहून ठेवतो. तू नुसत्या सह्या कर," मोठ्या सहानुभूतीने मुलग्याने पुस्ती जोडली. झाली एवढी शोभा पुरे, म्हणून मी पण मुकाट्याने निजावयास गेले.
दोनतीन दिवस सुखाचे गेले. कामात होते, पण त्यात त्रास व शीण वाटत नव्हता. आठवड्यात एकच लेक्चर होते; ते घेऊन झाले होत. कॉलेजातील सहकारी मंडळींशी बोलणे-चालणे झाले. कितीतरी विद्यार्थी शंका विचारून गेले. इतर काही पीएच्. डी. च्या निबंधाची टाचणे घेऊन आले होते, त्यांच्याशी चर्चा झाली. घरी एक पोलके शिवायला घातले. कसल्याशा वड्या मुलांना आवडतात, त्या केल्या. धाकटीने साड्या फाडून ठेवल्या होत्या त्या शिवल्या. तरी काही कामे राहिली होती. मुख्य म्हणज प्रवासातील खर्च केलेल्या पैशाचा हिशेब व रोज झालेल्या कामाचा तपशील लिहून तयार करावयाचा होता. हिशेबाची कटकट नेहमी असते. खर्चाचे टाचण तयार असते; पण ते जसेच्या तसे देता येत नाही. काही खर्च ऑडिटर मान्य करीत नाही. उदाहरणार्थ, जंगली मुलुखात पुरुषांना दिलेल्या विड्या व लहान मुलांना दिलेला खाऊ ह्यासाठी पाच सहा रुप खर्च झाले होते; ते कशात घालायचे? एका गावाला जाताना गाडीत जागा नव्हती, म्हणून दुसऱ्या वर्गाने प्रवास केला. ते पैसे कसे दाखवायचे ! पण आता मला ह्या हिशेबांची सवय झाली होती. मुख्य म्हणजे माझी मदतनीस ऑफिसच्या मदतीने ह्या सर्व गोष्टी ठाकठीक करीत होती, म्हणून मला त्यांचे ओझे वाटत नव्हते. काढलेले फोटो छापायचे, त्यात एखादा दिवस जाणार; पण तेही काम मदतनीस करील सावकाश, म्हणून मी एकंदरीने स्वस्थ होते. रोजच्या ठराविक आयुष्याच्या चाकोरीतून गाडी चालली हाेती. अभ्यास, आणलेल्या माहितीचे वर्गीकरण व टाचण, विद्यार्थ्यांचे मार्गदर्शन व घरातले काम आणि वाचन व अधूनमधून लेखन. शनिवार रविवार जवळच आले होते. तेव्हा घरी विश्रांती घेतली, म्हणजे उरलासुरला शीण पण जाईल, अशी माझी खात्री होती.
तिसरा दिवस उजाडला. सकाळचे सर्व आटोपून जरा पुस्तक हाती धरले तो एक बाई भेटावयास आल्या. "मी अमकी अमकी. म्हटलं,
