रांगोळी : ऐतिहासिक उल्लेख -
१०व्या शतकातील नलचंपू या ग्रंथात उत्सवप्रसंगी घरापुढे रांगोळ्या काढीत असा उल्लेख आहे. १२ व्या शतकात लिहिल्या गेलेल्या हेमचंद्राच्या 'देशीनाम माले'त तांदळाच्या पिठाची रांगोळी काढल्याचा उल्लेख आहे. १२ व्या शतकातील 'मानसोल्लासा'त सोमेश्वराने धुलिचित्र या नावाने आणि श्रीकुमाराने 'शील्परत्ना'त क्षणिकचित्र या नावाने रांगोळीचा उल्लेख केला आहे. भास्करभट्टाच्या शिशुपाल वधात रांगोळीचा उल्लेख आढळतो. ही कला किमान २००० वर्षांपूर्वीची असावी. जैनपारशी धर्मातही रांगोळी अशुभनिवारक मानली जाते.
भुलाबाई हादग्याप्रमाणे सांझीभोवती आकृत्या काढल्या जातात. मात्र सांझीच्या आकृत्यांची विशिष्ट परंपरा आहे. उदा. पहिल्या दिवशी पाच बिंदिया आणि चन्द्रसूर्य रेखाटतात.स्वस्तिक (सांत्या) सप्तऋषी, अष्टपाकळ्यांचे कमळ,म्हातारा म्हातारी, केळीचे झाड वगैरे आकृती पारंपरिक शैलीत काढल्या जातात.
सांस्कृतिक देवाणघेवाण -
अशा प्रकारची सजावटीतील वैशिष्ट्ये भुलाबाईच्या सजावटीतवा भोंडल्याच्या वेळी काढल्या जाणाऱ्या हत्तीच्या आकृतीत जोपासलेली आढळत नाही. कदाचित ती काळाच्या ओघात लुप्त झाली असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. भुलाबाई उर्फ गुलाबाई खानदेश, विदर्भात मांडली जाते. हा प्रदेश महाराष्ट्राच्या उत्तर सीमेवर असून त्याला लागूनच मध्य प्रदेश आहे. अर्थातच सांस्कृतिक देवाणघेवाण झाली असणारच. त्यामुळेच डॉ. श्याम परमारांना सांझी आणि गुलाबई या कुमारिकांच्या उत्सवांत साम्य जाणवले आहे.
पुनम परदेशी-शहा यांना सांगितलेल्या आरतीचा उल्लेख यापूर्वी आला आहे. त्या जन्माने गुर्जर. ६ व्या वर्षापासून भुलाबाई खेळल्या. या आरतीत गुजरात, महाराष्ट्र व मध्य प्रदेश यांचा अपूर्व सांस्कृतिक संगम आढळतो.
आरती -
सांजी ये आरती
बे सांजी पारबती
पहिला मुलगा न्हाऊन धुऊन
गुलाल नाही तो छडी लागाऊ
केसरियामां भांग पड़ाऊ (असे पाच वेळा म्हणायचे)
