________________
(६४) "हे महाप्रबल पांच [देव ] विस्तीर्ण युलोकाच्या मध्ये असतात ते मा निधून विषयी स्तोत्र रचितों त्याप्रत सर्व एकदम येणारे असतांही [आज ] सव । गेले आहेत......" ह्यांत देव शब्द प्रत्यक्ष नाही, तरी पूर्वापर संदर्भावरून ता क्षित आहे याविषयी संशय नाही. “एकदम येणारे " असें मटले आहे. भ पांच ग्रह एकदम एकत्र सगळे आकाशांत दिसतात असें फार क्वचित् होते.., रात्री आकाशाच्या मध्यभागी बुधशुक्र कधीच दिसावयाचे नाहीत. तरी, मध्ये " याचा अर्थ “आकाशांत ' एवढाच आहे असें ह्मणतां येईल आणि जीत केव्हां तरी सर्व ग्रह दिसतात असे, एकादा ग्रह अस्तंगत असेल. तेव्हा र करून नेहमीं होतें. वेदांतले मूळचे देव ह्मटले झणजे सृष्टचमत्कार, प्रत्यक्ष दिर तेर्जे अशा प्रकारचेच होत. देव शब्दाचा धात्वर्थही प्रकाशणारा असा आहे. देव ह्मणजे आश्विन, ३३ देव ह्मणजे द्वादशादित्यादि, तसे पंचदेव निराळे प्रा नाहींत. पंचदेव हा शब्द ऋक्संहितेंत दुसरे ठिकाणीही (१०. ५५. ३). आहे. तेव्हां पंचदेव ह्मणजे ग्रह असें ह्मणतां येईल. नक्षत्रे ही देवांची गृहें अ आले आहे (पृ. ५६) त्यावरूनही या ह्मणण्यास बळकटी येते. आणि या वाक्यावरून ग्रहांचे ज्ञान वैदिक काली होते असे दिसून येते. आमच्यांतील आबालवृद्धांस गुरुशुक्रांची त्यांत विशेषतः शुक्राची ओळख सते. तो कधी पहांटेस पूर्वेस बरेच दिवस दिसतो, कधी सायंकाळी पश्चिमेस र तो. सुमारे प्रति २० महिन्यांत ९ महिने शुक्र पहांटेस पूर्वेस दिसतो. उषःकाल पूर्वी जागृत होऊन स्नान करून यजन करूं लागणाऱ्या आमच्या प्राचीन ऋण दर २० महिन्यांत ८९ महिने पूर्वेस दिसणारे आणि बाकी महिन्यांत पूर्वेस न। सणारे, आकाशाकडे पाहिले असतां ज्याकडे लक्ष्य जावयाचेंच असें शुक्रासा तेज आश्चर्यानंदजनक झालें नसेल, आणि इतर तारांपेक्षा या तेजाची गति कार निराळी आहे ( म्हणजे ज्योतिःशास्त्राच्या भाषेनें हा ग्रह आहे ) असे त्यामा लक्ष्यांत आले नसेल, हे अगदी संभवनीय दिसत नाही. प्राचीनतम वेदसूक्त काली झाली त्या कालींच ही गोष्ट त्यांच्या लक्ष्यांत येऊन गरुशकांच्या ठायी त्या पणी देवत्व कल्पिलें. अश्विनौ म्हणून जें देवताद्वय वेदांत प्रसिद्ध आहे त्याची मूळ कल्पना गुरुशुक्रांवरून उद्गवली अशी माझी कल्पना आहे. प्रति २० महिन्यात माहेने पहांटेस पूर्वेस शुक्र दिसतो. त्यांत बहुधा प्रत्येक खेपेस सुमारे २,३ महिन गरु त्याच्या जवळ असतो. त्यांत काही दिवस तर फारच जवळ असतो. पुढे शुकाशी गति जास्त असल्यामुळे गुरु त्याच्या मागे म्हणजे पश्चिमेस राहून उत्तरतिर पाका च्या अगोदर उगवू लागतो. व काही दिवसांनी शुक्र पहांटेस उगवत आहे ता धमेस अस्त पावण्याच्या सुमारास जातो. म्हणजे त्याणे सगळ्या* आ रोजी गुरूचा पूर्वेस उदय स्तकाचा हा भाग प्रथम ता. ३० डिसेंबर १८८७ रोजी लिहिला, तेव्हां ही टीप लिाह आहे) गेल्या संपटेंबरच्या २६ व्या तारखेस शुबाचा उदय पूर्वेस झाला आणि २२ नव्हबर चा पूर्वस उदय झाला. ह्मणजे २१ नवंबर पासन ते दोघे एकदम पहांटेस पूर्वेस दिसं बली २,३ दिवस ते फार जवळजवळ दिसत आहेत. आणखी एकदोन दिवशी ता.२ १८८८ रोजी ते परम सन्निध येतील. ह्मणजे त्यांची युति होईल. ता. जूनच्या सुमारावस उगवत आहे तो गुरु पश्चिमेस मावळण्यास गेलेला दिसेल. आणि त्याच सुमारास (पुढे चाल.) लागले. हल्ली २.३ जानुआरी१८८८ स शुक्र पूर्वेस उगवत अ
