________________
केकावलि. १७३ कशी तुळितसां तुह्मी पॅकट मेरुशीं मोहरी ? यांच्या वचनावर किंवा भगवंताच्या ठायीं त्याची केवढी दृढ निष्ठा, आणि केवढे उग्र त्याचे तप, म्हणून सारे विश्व जी ध्रुवाची स्तुति करिते त्याला तो अत्यंत पात्र आहे. व्या०:- पहिल्या चरणांतील ‘तो’चा संबंध विश्वासाकडे आणि दुस-या चरणांतील ‘तो’चा संबंध ध्रुवाकडे. १. तुलना करितां, तोलतां. ध्रुवाची आणि आपली तुलना (घटना) अत्यंत अयोग्य आहे- ध्रुवाशीं आपलें सादृश्य बिलकुल नाहीं असे दर्शविले आहे ह्मणून हा विषम अलंकार होय. ( अथ विषमम्-घटनानéयोर्यत्र घटना विषमं मतम् । केयं कनकवर्णाङ्गी सुन्दरी कामिनीमणिः । के पतिस्तादृशो वक्रः कीदृशी घटना विधेः ? ॥१२१॥ इष्टार्थोद्यमनाद्यत्र नेष्टानाप्तिश्च केवलम् । अनिष्टस्याप्यवाप्तिश्चेदपरं विषमं मतम् ।। पाञ्चालीसङ्गसंमोदकाड्या रङ्गमन्दिरम् । प्रविष्टः कीचकस्तत्र सद्यो मर्दनमन्वभूत् ॥ १२३ ॥ [ मंदारमरंदचंपू-पृ० १३२.] * ते विषम वर्णिती बुध जेथे संबंध अननुरूपांचा । कोठे ही मृदुलांगी कोठे तो प्रखर ताप मदनाचा ॥ कार्य विरूप घडे जरि तरि दुसरें विषम तज्ञ ह्मणतात । श्यामा ही तरवारी प्रसवे अति शुभ्र कीर्ति जगतांत ॥ २ ॥ इष्टार्थव्यापारें घडे अनिष्टहि तिजे विषम होय । भक्ष्यार्थं सर्पपेटकिं मूषक शिरतां तयाचि अहि खाय' ॥ ३. (अ. वि.) हा अलंकार समाच्या उलट आहे. पहिल्या व दुस-या 'सम' अलंकाराच्या प्रकारांविरुद्ध विपमाचे अनुक्रमे पहिला व दुसरा हे प्रकार आहेत. जेथे परस्परांशीं अननुरूप म्हणजे अयोग्य अशा गोष्टींचा संबंध वार्णिला असतो, कारणाच्या गुणाचे क्रमाविरुद्ध कार्याची उत्पत्ति वर्णिली असते, किंवा इष्टाथस उद्देशून कांहीं कृत्य करणारास त्यापासून इष्ट अर्थाची प्राप्ति न होता उलट अनिष्ट अर्थ प्राप्त होतो असे वर्णन असते तेथे विषम अलंकार होतो.' विषमालंकाराचा दुसरा प्रकार विभावनेच्या पाचव्या प्रकाराशीं फार सदृश दिसतो. परंतु * कार्य व कारण यांजमध्ये एक निवार्य आणि दुसरे निवारक असा विरोध असल्यास पांचवी विभावना; आणि तसे नसून केवळ कार्यकारणांत गुणवैषम्य असल्यास विषम होतो' असा दोहोंत भेद आहे. विषमालंकाराची उदाहरणेः- (१) * झीब म्हणुनि पाठविलें मन माराया प्रियेस हाकेला । तो ते तेथेचि रते पाणिनिने सत्य घात हा केला ॥ ( अ. वि. ) ( २ ) * मदनशत्रुशरासन हे महा। मदनमूर्तिच केवळ राम हा ।। करिल सज्ज कसा धनु आपण ।। अहह ! ! दारुण ! तात तुझा पण' ॥ (वामनपंडित ), ( ३ ) · देवी ह्मणे सखि ! धरणि ! कांत पडुनि धूळिउपरि मळला गे; । त्या देवा लागावे रज, नवनव ज्यासि सुपरिमळ लागे । ( मोरोपंत-हरिश्चंद्राख्यान ), (४) * ज्यावरि करीत होत्या बहुतचि दाया दया, सदा सत्व । जीचें साध्वी शतमत, तीचा दायाद यासि दासत्व ।। रविने न निरखिली जे स्पर्शलि वाते विशंक न व्यजने । अवलोकिली पुरी ती ओढनि नेत असंख्य नव्यजने' ।। (हरिश्चंद्राख्यान ), (६) * चित्तीं ह्मणे नृप-अहा चवरी ती झाडणीच कीं केली। मोळविक्याने काष्टे फोडाया असिलता व नेली' ( आदिपर्व ), (६ ) * ती मृदुलप्रकृति कैसी दुःसहशोकज्वरासि साहेल १ । राहेल सास
