६
१'. शिक्षणविपयक संस्कार
धारण करी व दररोज अग्नोमर्मो समिघांवें हवन करो. भिक्षाचरणावर राहण्याची प्रवाही त्यावेळी समाजांत रूढ
होतो.
ब्राह्मणामर्थ्य'
शतपथ
उपनयन संस्कारावें सविस्तर वर्णन आढळते (११, ५, ४); व गोपय
ब्राह्मणामध्र्ये ब्रह्मचर्यांवें विवेचन करितांना, निरनिराळे नियम का पप्ळावेत याबद्दल मनोरंजक व उद्वाळोवक कारणें दिलेलळो आढळतात (१. २.’ १-८).
अतळो; वरील विवेचनावरून उपनथनाची चाल फार जुनी आहे हें › दिसून येईल. उपनयनावें मूळ स्वरूप हृल्लळो जवळ जवळ पूर्णपणें विसरून
गेले असल्यामुळे व ह्या संस्कारात यज्ञळोपवळोत ऊर्फ जळानवें घालतात न्हेणून, `
त्या संस्कारात उत्तर द्दिद्रुस्थळानामघ्पँ ‘जनुआ,’ व इंप्रजळोमघ्पँ ‘.[फुऱथ्तप्] 061‘6111०ऱ137,असें य्हणतात; हयासंस्कारांत‘मुंज’नांवाच्या गवताचळो
मेंसला कवरेला बांधतात म्हणून त्या समारंभात मराठींत ‘मुंज’ म्हणतात. पण वास्तविक या तळोन्एळीपँकळो एकाही शब्दावरून उपनयनावें मूळ स्वरूप कळून येणें शक्य नाही. ‘गूरोर्वताना वेदस्प थमस्य नियपस्थ च| देवतानां
समीप' वा थेंनातळो नीयते दिज: । तद्रुरानपन प्रोवतमटुं’ !‘ असें र्जे एक . भ् स्मृतिवचन
पृ. ३३४)
वीरमित्रोदगांत
उद्धृत केलेले आढळते,
(संस्कळारप्रकाश,
त्यावरून उत्तरस्पृतिकप्लामध्र्मे उपनयन अर्म्यपर्मांव्या न
संस्कृतीच्या निरनिराळ्या स्वरूपांशी कसें संवत आले होसें हें आपणांस
यथळार्थंपणें समजले. हें जरी खरें असले, तरी त्यावरून फार प्राचीन काला-
पासून उपनयनार्शी या सर्व कल्पना निगडित होत्या हे मानणें योग्य होणार नाही. प्रथमत: गूरूजवळ ( उप ) शिष्यास वेण्याच्या ( नयन ) वेळेचा संस्कार म्हणजे उपनयन,
जर एखादा
.
अशीच कल्पना
विद्यार्थी एक
गुरु
समाजांत
सळोडून दुसऱ्या
रूढ होती.
गुरूकडॅ
अर्थांलूं
अध्यय-
नात गेला तर त्यावेळो'हो हा संस्कार पुन्हा करावा हें कमप्राप्तच होते;
‘ व अशा तन्हेची पूर्वी चाल हृळोतळो असेंही उपनिषदॉवरून आढळून येते. बृहदार'कॄपक उपनिषदामध्'पँ गृहृस्याश्रमी वयस्क विद्याय्यचिंही दुसऱ्या ववळीन गुरूकडें जाण्याचे वेळीं पुन्हा एकदा उपनयन
केलेले आढ-
ळते (६. २. ४); अद्वपतिराजाकडे ज्या वेळीं ब्रह्मजिज्ञग्मु गृहस्पाश्र्ळामी ब्राह्मण वेदान्त शिकण्यास येतात त्या वेळीं त्या रानावे त्यांवें उपनयन न करताच… त्यांना ( ‘अनुपनौमैंव तानू’ ) वह्मविद्यळा शिकविलौ असें
