महाभूतसमाधि । ३२५
कला कशासाठी?
ललितकलांकडे पाहण्याचा लोकमान्यांचा दृष्टिकोण आपण ध्यानांत घेतला, तर त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचें हें रहस्य आपल्याला सहज कळून येईल. त्यांना ललितकलांची अभिरुचि फारशी नव्हती. एका गायनाच्या मैफलीत, त्यांचे गाण्याकडे मुळीच लक्ष नाही, हें पाहून त्यांना एका गृहस्थाने विचारलें, "महाराज, आपल्याला गाण्याची विशेष अभिरुचि फारशी दिसत नाही. एवढीच कला आपल्या हातून हस्तगत व्हावयाची कशी राहिली?" लोकमान्य म्हणाले, "भगवंताच्या मुखाने गाइलेलें गाणें (भगवद्गीता) ऐकल्यामुळे मानवगीत मला रुचेनासें झालें." पण मानवगीत व एकंदर मानवी कला त्यांना आवडत नसल्या तरी, राष्ट्रीय जीवनांतील त्यांचें महत्त्व त्यांनी जाणलें होतें. एकदा गायकवाडवाड्यांत, गणपत्युत्सवांत भास्करबुवा बखले यांचें गायन होतें. बैठक संपल्यावर लोकमान्य त्यांना म्हणाले, "भास्करबोवा, मला जरी गाण्याची विशेष आवड व शोक नाही तरी, एके काळी आपल्या भारतवर्षात उत्कर्षाच्या शिखरास पोचलेल्या या पंचम वेदाबद्दल मला फार आदर आहे. आणि या गहन व ईश्वरदत्त कलेमध्ये आपण परिश्रमपूर्वक यश मिळविल्याबद्दल मला फार आनंद होतो व अभिमान वाटतो. मला गायनशास्त्राकडे लक्ष देण्यास मुळी कधी फुरसतच झाली नाही; पण आपले गाणे ऐकल्यानंतर या विद्येची अपूर्वता मला कांहीशी कळली."
मास्टर कृष्णराव यांच्या या आठवणीप्रमाणेच नारायणरावांचीहि आठवण उद्बोधक आहे. एकदा विद्याहरण हें नाटक पाहण्यासाठी त्यांनी लोकमान्यांना बोलाविलें होतें. नाटक पाहून झाल्यावर बालगंधर्वांना टिळक म्हणाले, "आमच्या कृष्णाजीपंतांनी अशीच आणखी नाटके लिहिली, तर हल्लीच्या परिस्थितीला त्यांचा विशेष उपयोग होणार आहे. जर्मनीमध्ये तर एका विशिष्ट हेतूनेच हल्ली नाटके लिहिली जातात व करमणुकीबरोबर राष्ट्रास योग्य असें शिक्षण देण्याकडे त्यांचा कटाक्ष असतो. आमच्या व्याख्यानास जसे ठराविक लोक येतात तसाच तुमच्या नाटकांचाहि ठराविक प्रेक्षकवर्ग आहे. म्हणून ज्ञान देण्याच्या बाबतींत त्याचीहि उपेक्षा होतां कामा नये."
आत्माविष्कार
लो. टिळकांच्या वक्तिमत्त्वाचे वर वर्णिलेले सर्व गुणविशेष त्यांच्या बहुविध ग्रंथ- निबंध- रचनेत आणि व्याख्यानांत स्पष्टपणे दिसून येतात. वाङमयांत आत्माविष्कार होतो, असें साहित्यशास्त्रज्ञ म्हणतात. "यादृश: पुरुषस्यात्मा तादृशं संप्रभाषते", असें महाभारतांतहि म्हटलें आहे. लो. टिळकांच्या बाबतीत ते अगदी यथार्थ आहे, असें दिसून येतें. त्यांचा अगाध व्यासंग, त्यांची लालित्याची नावड, त्यांची स्थितप्रज्ञ निश्चल वृत्ति, त्यांचा संस्कृत विद्येचा व प्राचीन परंपरेचा अभिमान ह्या सर्व विशेषांचे प्रतिबिंब त्यांच्या सर्व लेखनांत स्वच्छपणे पडलेलें आहे.
