बदलली पाहिजे, त्याची मांडणी वेगळी झाली पाहिजे हे खरंच आहे; पण त्याचबरोबर व्याकरणाकडेही लक्ष दिलं पाहिजे. नवीन व्याकरणात माझा गोंधळ होतो. अर्थामध्ये फरक करणारे अनुस्वार निघून गेल्यामुळे ते नसताना वाक्याचा नेमका अर्थ कसा लावायचा याबद्दल माझा गोंधळ होतो. भाषा सोपी लिहिणं ही काही भाषा जगवण्याची पद्धत नाही. भाषा कधी जगते? पहिली गोष्ट, भाषेतील काही शब्द हरघडी मरत असतात. आजवर किती शब्द मेले! श्री.म. माटेंचं साहित्य वाचताना मला नेहमी जाणवतं, की जे शब्द माटे सहज वापरत असत ते आता मराठीचे राहिले नाहीत. मध्ये एकाला कुसुमाग्रजांची 'गर्जा जयजयकार' वाचून दाखवीत होतो, तर तो मनुष्य म्हणाला, "यातील मराठी शब्द कुठे गेले हो?" मी म्हटलं, "मेले". कोणत्याही भाषेतील शब्द असे मरतच असतात. मराठीतील शब्द असेच मरत राहिले; पण त्यांच्या जागी नवीन शब्द आलेच नाहीत. मराठी भाषा जर टिकायची असेल तर तिच्यातील जितके शब्द निघून जातात, त्यांच्यापेक्षा जास्त शब्द दररोज जन्माला आले पाहिजेत; कारण काही शब्दांचं मरण हे अपरिहार्य आहे.
पण, कुठून हो यावे तुमच्या माझ्या मराठीत शब्द? आम्ही सगळंच आडगिऱ्हाइकी जगतो. आमची यंत्रसामग्री, तंत्रज्ञान, आमचं विज्ञान, आमचे विषय हे सगळं आडगिऱ्हाइकी. असा आडगिऱ्हाइकी धंदा करून आम्ही पोट जाळण्याचं काम करतो; मग आमच्या अनुभवामध्ये विविधता यावी कुठून आणि वेगवेगळे नवीन शब्द यावे कुठून? शब्दांची भर नाही आणि त्यापलीकडे, जी काही साहित्य निर्मिती होते ती अनुभूतीची नाही. मग, मराठी भाषा कशी काय जगायची?
माझ्या पुस्तकांपैकी बहुतेक पुस्तकं मी मराठीत लिहिलीत हे वर सांगितलंच आहे. माझ्यावर, विशेषत: तत्त्वज्ञानावरच्या माझ्या पुस्तकासंदर्भात आक्षेप घेतला जातो. त्यातल्या त्यात 'स्वातंत्र्याच्या कक्षा' (Degrees of Freedom) ही जी कल्पना मांडली आहे, त्यासंबंधात मोठमोठ्या लोकांनी तक्रार केली आहे. त्यांचं म्हणणं, "स्वातंत्र्याच्या कक्षा ही संकल्पना इतकी क्रांतिकारी आहे, की ती तुम्ही लिहिलीत का याबद्दल पुढे इतिहासात वाद होणार आहेत. तेव्हा लवकरात लवकर ती तुम्ही इंग्रजीत लिहून ठेवा, तरच तुम्हाला त्याच्यावरचा बौद्धिक संपदा हक्क (Intellectual Property Right) मिळेल. नाही तर तो जाईल." अजून मी मोह टाळला आहे; परंतु जसजशी आयुष्याची संध्याकाळ जवळ येत आहे तसतसं मला वाटू लागलं आहे, "स्वातंत्र्याच्या कक्षा ही संकल्पना इंग्रजीत पुढे मांडावी का मराठीचा अभिमान बाळगावा?" या दोन विचारांमध्ये जर का द्वंद्व सुरू झालं तर मला अशी भीती वाटते, की मराठी भाषेची घसरण पाहून मी मोहानं ते
अंगारमळा । १४१
