झालेल्या. आयुष्याचा जोडीदार निघून गेलेला. स्वित्झर्लंडला परत गेल्यानंतर मी माईला एक पत्र लिहिले होते. मी तिला असे लिहिण्याची गरज होती असे काही नाही. मी न लिहिताही तिचा निर्णय असाच झाला असता. "काका गेले म्हणजे आता उरलेले आयुष्य कसेबसे काढून संपवायचे आहे असा विचारही मनात आणू नकोस. आपल्या प्रतिमेला आणि कर्तबगारीला आजपर्यंत परिस्थितीने वाव दिला नाही. आज परिस्थिती अनुकूल झाली, तर जोडीदार निघून गेला. अशातही जिद्दीने उभे राहून आयुष्याला एक नवा अर्थ दिला पाहिजे." असे काहीतरी मी माझ्या त्या वेळच्या बुद्धीप्रमाणे आणि थोडे आगाऊपणे लिहिले असावे. त्या पत्राचा माई वारंवार उल्लेख करी. तिच्या आयुष्याची घडी तर तिने बसवलीच; पण एकट्याने एवढी वीसपंचवीस वर्षे राहण्याची वेळ येईल अशी तिची अपेक्षा नव्हती. कधीमधी सर्दीपडशाची, पोटाची किरकोळ दुखणी उद्भवत; पण ती डॉक्टरकडे क्वचित जाई. सगळी कामे करण्याचे तिचे असे जसे शास्त्र होते, तसेच तिचे असे स्वत:चे वैद्यकशास्त्र होते. लिंबाचे सरबत किंवा जास्तीत जास्त म्हणजे आल्याचे पाचक किंवा आयुर्वेदातील एखादे चूर्ण किंवा अतीच झाले तर होमिओपॅथीतील काही गोळ्या यावर तिचे सारे औषधांचे काम भागे. व्हिक्सची एखादी बाटली किंवा स्नायुदुखीवरचे एखादे मलम, अंग किंवा पोट शेकण्याकरिता एखादा तवा आणि कापडाचा बोळा एवढ्यावर ती सगळे भागवून नेई; पण किरकोळ तक्रारी सोडल्यास तिची अलीकडे उलटी तक्रार चालू झाली होती. ती तक्रार करायची, "माझी तब्येत आता सुधरतच चाललीये." कधीम्हणायची, "मला घेऊन जायचे देव विसरून गेला असे दिसते." पण आपलं मरण चटकन यावं, त्यात वेदना नसाव्यात आणि इस्पितळात राहणे मुळीच नसावे एवढी तिची फार फार इच्छा होती. लहानपणापासूनच सर्व प्रतिकूल परिस्थितीवर झगडूनझगडून मात करणाऱ्या माईची याबाबतीत मात्र मोठी निराशा झाली. सगळ्या दुखण्यांत वेदनामय म्हणजे भाजणे. भाजून इस्पितळात राहायला लागले हा म्हणजे तिच्यावर दुर्दैवाने काढलेला रागच होता. "ड्रेसिंग म्हणजे अगदी नरकयातना रे बाबा," असे म्हणायची. यापूर्वीही एकदोन वेळा माझ्यापाशी स्वेच्छामरणाविषयी बोलली होती. आज प्रत्यक्ष प्रसंग पुढे येऊन ठाकल्यावर तिचा स्वेच्छा मरणाचा आग्रह चालला होता. तिचा आग्रह तर्कशुद्ध होता पण तो मानण्याचे सामर्थ्य कुणातच नव्हते.
"शरद, तू माझी मोठी निराशा केलीस. मला फार आशा होती, की तू तरी सगळ्यांना समजावून सांगशील आणि मला यातून सोडवशील," माईचं चाललं होतं आणि मीही ओढून ताणून युक्तिवाद करत होतो,
अंगारमळा । २८
