पान:Arth shastrachi multatve cropped.pdf/52

[४०]

 पाण्याला एक पैसा द्यावा लागतो. तेथें ज्याच्याजवळ मुबलक पाणी आहे तो मोठा श्रीमंत होतो. ज्याची स्वतःची विहीर आहे असा मनुष्य तेथें रहाटगाडग्यानें किंवा मोटेनें पाणी काढून विकतो व हा एक मोठा किफायतशीर धंदा होतो. तसेंच शहरांत पाण्याची दुर्मिळता असते म्हणून तेथें सुद्धां पाणी धन बनतें व त्याला किंमत द्यावी लागते.
 संपत्तीमधला शेवटचा व अत्यंत महत्वाचा गुण म्हणजे संपत्ति असणारी वस्तू, कोणाच्या तरी खासगी मालकीची पाहिजे. ज्या वस्तू सर्वांना सामान्य आहेत व ज्यांवर एखाद्याचा अनन्यसामान्य ताबा नाहीं अशा वस्तू संपतिपदाप्रत पावणार नाहींत. उदाहरणार्थ, हवा, पाणी, जमीन, जंगल वगैरे. ज्या वस्तू आपल्याला स्वतःच्या ताब्यांत घेऊन मालकीच्या करितां येत नाहींत अशा वस्तूंना आपण आपली संपत्ति असें कधींच समजत नाहीं. तेव्हां मालकी व तिचा खरा निदर्शक गुण अनन्यसामान्य ताबा व उपयोग करण्याचा हक्क हे गुण संपत्तीमध्यें आवश्यक असले पाहिजेत. हा ताबा किंवा मालकी व्यक्तीचीच पाहिजे असा मात्र अर्थ नाही. ही मालकी एका व्यक्तीची असेल व व्यक्तिसमूहानें झालेल्या मंडळींची किंवा सभेची असेल किंवा देशांतल्या सरकारची असेल, परंतु कोणाच्या तरी ताब्यांत असण्याचा म्हणजे अधीनतेचा गुण सर्व संपत्तीमध्यें अवश्यमेव असलाच पाहिजे.
 वरील विवेचनावरून संपत्ति, धन किंवा अर्थ म्हणून जेवढी जेवढी वस्तू आहे ती पृथकता, उपयुक्तता, दुर्मिळता व अधीनता या गुणचतुष्टयानें अन्वित असलीच पाहिजे. या गुणचतुष्टयापासूनच दुसरें गुण निष्पन्न होतात. जसे संपत्ति ही मोलवान् वस्तू असते किंवा ती विकतां अगर खरेदी देतां येते म्हणजे तिला विनिमयमोल असतें. संपत्तीचा हा गुण प्राथमिक नाहीं. एखादा पदार्थ मनुष्याची वासना तृप्त करणारा असला, तो दुर्मिळ असला, तो मनुष्यापासून पृथक असला व तो कोणाच्या तरी मालकींचा असला म्हणजे ती मिळविण्याकरितां मनुष्य कांहीं स्वत: श्रम तरी करील किंवा तो पदार्थ दुस-यानें श्रमानें मिळविला असल्यास त्याच्या मोबदला कांहीं तरी देण्यास म्हणजे त्या पदार्थास विनिमयमोल देऊन घेण्यास तयार होईल.
 या विवेचनावरून संपत्ति किंवा धन याची खाली दिलेली व्याख्या