पान:Arth shastrachi multatve cropped.pdf/51

विकिस्रोत कडून
हे पान प्रमाणित केलेले आहे.
[३९]

 होय. वाङ्मयांत विद्याधन, सामर्थ्यधन, आरोग्यधन, असे शब्दप्रयोग येतात. परंतु हे प्रयोग अलंकारिक आहेत हें उघड आहे. येथें निरानराळ्या गुणांवर रुपक केलेलें आहे.
 संपत्ति या नांवावालीं मोडणा-या वस्तूंमधला दुसरा सामान्य गुण म्हणजे त्यांची मानवा वासनांची तृप्ति करण्याची शक्ति होय. याला वस्तूची उपयुक्तता म्हणतात. अर्थ या शब्दानें व्युत्पत्तिदृष्ट्या हा गूणच व्यक्त केला जातो. जें मनुष्याकडून प्रार्थिलं अगर इच्छिलें जातें तो अर्थ. म्हणजे धन, संपत्ति किंवा अर्थ यांमध्यें मनुष्याचा इच्छा वासना किंवा त्याचें काम भागविणारी शक्ति असलीच पाहिजे हें उघड-होतें. ज्या वस्तूंमध्यें मनुष्याची कोणतीच वासना भागावण्याच सामथ्य नाहीं ती वस्तू संपत्ति किंवा धन या पदाप्रत पावणारच नाही. मनुष्याच्या वासना नीतिवर्धक आहेत किंवा अनीतिप्रवर्तक आहेत; त्या स्वाभाविक आहेत किंवा कृत्रिम आहेत, या गोष्टीचा विचार अर्थशास्त्रामध्यें येत नाहीं. यामुळें ज्या ज्या वस्तूंना लोकांत मागणी आह किंवा त्यांचा खप लोकांत होतो, त्या त्या सर्व वस्तू संपत्ति या पद प्रत पावतात. म्हणूनच दारू, तंबाखू वगैरेसारख्या वस्तूंचें सेवन अनीतिकारक असलें तरी अर्थशास्त्रदृष्ट्या त्या संपत्तींतच मोडतात.
 संपत्तीच्या ठायीं वास करणारा तिसरा सामान्यगुण गुण म्हणजे तिची दुर्मिळता किंवा कष्टसाध्यता होय. जे पदार्थ इतके विपुल आहेत कीं, ते मिळविण्याकरितां कांहीं एक काम करावें लागत नाहा व ते कितीजणांनाही लागले तरी मुबलक असतात, अशा पदार्थाची कोणीही संपत्तीमध्यें गणना करणार नाहीं. या वस्तूच्या ठिकाणीं मनुष्याची वासना तृप्त करण्याची उपयुक्तता असेल, व मनुष्यापासून विलगपणाही असेल, परंतु तेवढ्यानेंच त्या वस्तू संपत्ति होणार नाहींत. संपत्तीमध्यें दुर्मिळता किंवा कष्टसाध्यता हा गुण असला पाहिजे. म्हणजे हवा, पाणी, नवीन वसाहतीमध्यें जमीन व लांकूडफांटें या वस्तू संपत्ति म्हणून समजल्या जात नाहींत. तर त्या सृष्टीनें मानवी प्राण्यास फुकट दिलेल्या देणग्याच समजल्या जातात. यांना कोणीही आपली संपत्ति अगर धन म्हणणार नाहीत; परंतु विशेष प्रसंगीं या वस्तूही संपत्ति होतात, म्हणजे जेथें जेथें ह्या दुर्मिळ तेथें तेथें त्यांना धनाचें स्वरूप येतें. मारवाडच्या रुक्ष प्रदशांत लोटाभर