लक्षात आलं ते यातलं वैयर्थ. मग तो सदाचार, नैतिकता, पावित्र्याचा उपासक बनला, जो खरा धर्माचरणाचा भाग होय. जगातील सर्व धर्माबाबत आपणास हे पाहता येणं शक्य आहे. गती कमी-अधिक असेल; पण धर्माचा प्रवास अलौकिकाकडून लौकिकाकडे सुरू आहे, हे मात्र निश्चित. शिक्षणाचा, ज्ञान-विज्ञानाचा प्रभाव वाढून माणूस प्रगल्भ व बुद्धिवादी बनत जाईल, तसे धर्मरूप हे अधिक सामाजिक बनत जाईल.
धर्म संकल्पनेचा संबंध संस्कृतीशी असतो. मानववर्तन व व्यवहारातून, क्रिया-कर्मातून धर्मवैविध्य आकाराला येत असते. प्रत्येक धर्माची स्वत:ची अशी आचारविचार पद्धती असते. ती तो धर्म ज्या काळ, प्रदेशात आकारतो, त्यावर अवलंबून असते. धर्मामागे मिथक असतात. ती बहुधा त्या त्या धर्मांच्या प्रमुख ग्रंथांतून समाजमनात स्थिर होतात. त्यातून धर्माचा चेहरा, परंपरा उदयास येते. धर्म हा जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन जसा असतो, तशी ही एक जीवनशैलीपण असते. धर्मग्रंथ त्या त्या धर्मीय बांधवांसाठी मार्गदर्शक असतात, तसेच बंधनकारकही. त्यामुळे धर्मरूप स्थिर होते व बंदिस्तही. जगात धर्मात वेळोवेळी बदल झालेत; पण त्यांची गती मंद आहे. प्रत्येक धर्माची आपापली आराध्य दैवते असतात. धर्मांची प्रार्थना मंदिरे असतात. त्यातून त्या त्या धर्माच्या पूजाविधी, परंपरा, व्यवहार अस्तित्वात येतात. एका विशिष्ट धर्मीयांत एकात्म भाव दिसतो कारण धर्मातून सामाजिक संघभाव, आपलेपणा निर्माण होतो. माणसांचे जात, धर्म, पंथविषयक समुदाय त्या समाजातील कुटुंबव्यवस्था, विवाह पद्धती, रोटी-बेटी व्यवहार ठरवित असतात. त्यातून नातेसंबंध निर्माण होऊन त्यांचे रूपांतर विशाल एकजिनसी समुदायात होत असतं. धर्माला असलेल्या नैतिक अधिष्ठान व बंधनांमुळे मनुष्यसमाज सदाचारी होण्यास सर्वसाधारण काळात साहाय्यच होते. पण कधी-कधी राजकीय आक्रमणे, स्वधर्म अभिमान यांतून हिंसा घडते; पण असे प्रसंग अपवाद असतात. मानवता धर्म हा सर्व धर्माचा खरा तर मूळ पाया; पण संघर्षाने त्याला गालबोट लागते. जगात अशा पद्धतीने आकारलेल्या धर्मात वैविध्य असणे हे जगाच्या बहुसांस्कृतिकतेचेच लक्षण होय. जगात बौद्ध, मुसलमान, हिंदू, ख्रिश्चन, पारशी, जैन, शिंतो, बहाई, यहदी असे अनेक धर्म आहेत. शिवाय ताओ, झरतुष्ट्र कन्फ्यूशियस इ. तत्त्ववेत्यांनी सांगितलेल्या विचारानुसार व्यवहार करणारे समुदायही आहेत. त्यांच्यात आणि धर्मावलंबी समुदायात साम्य आढळते. प्रत्येक धर्म आपली स्वतंत्र ओळख ठेवण्याची धडपड करीत
