जमिनीमापाचे प्रमाण हे हात आणि मूठ यावर होत असे.
"काठी मोजणीने" जमीन मापली जाई. ५ हात ५ मुठी = १ काठी. १ काठी ८२ तसू. २०+२० काठ्या =१ बिघा. १२० बिघे =१ चावर. (शके १८३८ च्या भा. इ. सं. म. च्या अहवालात थोडे वेगळे कोष्टक दिलेले आढळते. ते असे-२० काठ्या लांब व १ काठी रुंद = १ पांड, २० पांड = १ बिघा. ६० बिघे =१ पाव. ४ पाव =१ चाहूर. १ चाहूर =६४ कुरगी. ८ नवटाक =१ चाहूर. यातील बिघ्यास आदिलशाही बिघा संबोधले जाई.)
जमिनीच्या १२ प्रती केलेल्या आढळतात:
१) अव्वल, २)दूम, ३) सीम, ४) चारसीम, ५) बावील. (खडकात) ६) खारवट (समुद्रकाठची), ७) रहु, ८) खारी (खाडीजवळची), ९) खुड्याळ किंवा खरियत (दगडाळ), १०) राजपाल (झुडपांची), ११) खुरवटे (व्दिदल झाडांची), १२) मनूत ( झाडांची मुळे असलेली व साफ न केलेली) नापीक व वरकस हेही प्रकार करण्यात आले. त्यास वजत म्हणून. जमिनीच्या प्रतवारीवरून सारा ठरविला गेला.
जमिनीच्या प्रतवारीवरून तिची सारा आकारणी केली जाई. दर बिघ्याला अव्वल- १२ मण, दुय्यम १२ मण, सीम ८ मण, राजपाळ ८ मण, खारवट ७.५, बावल ६.५ मण, खुरी ६। मण, खुड्याळ ६। मण, रहु ५ मण, तुरवटे व मनूतही ५ मण. वजत व वरकस जमिनीवरील आकारणी बिघ्याऐवजी नांगराप्रमाणे केली जाई. १ नांगर = साधारणत: ६-७ बिघे. एवढ्या जमिनीला एक बिघा समजून आकार घेतला जाई. हा साराही नजरमान = ५ लोकांनी जमीन तपासून खडीच्या पिकावरून स्थळ नजरेस येईल. त्याप्रमाणे सारा वसुली ठरे. कोरडवाहू जमिनीला जिराईत तर ओलिताच्या जमिनीस बागाईत म्हणत. बागाईत जमिनीतही मोटस्थळ, पाटस्थळ, बागमळा व राई असे पोटविभाग पाडले जात.
जमिनीची पाहणी करणारा अमीन, कारकून असे. मोजणी करणारा काटकर. त्यांच्या वतनदारांशी असलेला संबंध तुटला व त्याला सरकारी अधिकारी म्हणून पगार सरकारातून मिळू लागला. बिघे, चावर, सीमा ठरल्या. जमिनीची काटेकोर मोजणी झाली. प्रतवारी ठरली. मिराजदार, कूळ शेतकरी यांना सनदा दिल्या गेल्या. गाववार जमीन झाडा तयार केला जाऊ लागला. या कामी अण्णाजीपंत दत्तो सुरनीस (त्यावेळचे महसूलमंत्री) हे स्वत: जातीने तपासणी करीत. जमीन मोजणी. पीक पाहणी, प्रतवारी व सारा वसुली याबाबतीत अण्णाजी पंत अतिशय हुशार होते. स्वराज्याचे "पेशवे" मोरोपंत हेही या कामी लक्ष घालत होते. शिरवळ
