संपल्यावर एक म्हातारी म्हणाली, “आजपावेतो घरात हीच अवस्था आहे बघा."
जोतीबांनी रेखाटलेले चित्र, 'शेतीत खपणाऱ्या कष्टाळू, अज्ञानी शेतकऱ्यांच्या कंगाल दीनवाण्या स्थितीचे' तर आहेच. (पृष्ठ क्र. २४१) खानदानी संबंधामुळे 'मराठ्याचा डौल घालून शेखी मिरवणाऱ्या एक मजला कौलारू घर आणि आठ बैली जुना गाडा यांचा मालक असलेल्या आणि तरीही कर्जबाजारी, अज्ञानी' कुणब्यांच्या हल्लीच्या वास्तविक स्थितीचा मासला जोतीबांनी पुढे ठेवला आहे (पृष्ठ क्र. २४०)
'त्याचे घर एक मजला कौलारू आहे. घराचे पुढचे बाजूस घरालगत आढीमेढी टाकून बैल बांधण्याकरिता छपरांचा गोठा केला आहे. त्यांत दोनतीन उठवणीस आलेले बैल रवंथ करीत बसले आहेत व एका बाजूला खंडी सवा खंडीच्या दोन तीन रिकाम्या कणगी कोपऱ्यांत पडल्या आहेत. बाहेर अंगणात उजवे बाजूस एक आठ बैली जुना गाडा उभा केला आहे. त्यावर मोडकळीस आलेल्या तुराठ्यांचा कुरकुल पडला आहे. डावे बाजूला एक मोठा चौरस ओटा करून त्यावर एक तुळशी वृंदावन बांधले आहे व त्यालगत खापरी रांजणाच्या पाणईचा ओटा बांधला आहे. त्यावर पाण्याने भरलेले मातीचे दोनतीन डेरे व घागरी ठेविल्या आहेत; पणईशेजारी तीन बाजूला छाट दिवाली बांधून त्यांचे आत ओबडधोबड फरशा टाकून एक लहानशी न्हाणी केली आहे. तिच्या मोरीवाटे वाहून गेलेल्या पाण्याचे बाहेरचे बाजूस लहानसे डबके सांचले आहे, त्यामध्ये किड्यांची बुजबुच झाली आहे. त्याचे पलीकडे पांढऱ्या चाफ्याखाली, उघडी नागडी सर्व अंगावर पाण्याचे ओघळाचे डाग पडलेले असून; खर्जुली, डोक्यांत खवडे, नाकाखाली शेंबडाच्या नाळी पडून घामट अशा मुलांचा जमाव जमला आहे.' (पृष्ठ क्र. २३५-२३६)
...बाहेर परसात एके बाजूस कोंबड्याचे खुराडे केले आहे. त्याशेजारी एकदोन कैकाडी झाप पडले आहेत व दुसरे बाजूस हातपाय धुण्याकरिता, खरकटी मडकी भांडी घासण्याकरिता गडगळ दगड बसवून एक उघडी न्हाणी केली आहे. तिच्या खुल्या दरवाजांनी जागोजाग खरकटे जमा झाल्यामुळे त्यावर माशा धो धो करीत आहेत. पलीकडे डाव्या बाजूला शेणखई केली आहे. त्यात पोरासोरांनी विष्ठा केल्यामुळे हिरव्या माशा भणभण करीत आहेत. (पृष्ठ क्र. २३६)
शेतकरी पुत्रांची अनास्था
सुदैवाने शिक्षणाची संधी उपलब्ध झाली, सरकार दरबारी नोकरी मिळाली अशी शेतकऱ्यांची पोरे जोतीबांच्या काळीही होती; पण ती आजच्या सत्ताधारी
