त्याला माहीत असायला पाहिजे फक्त व्याकरण, सारेगमपधनिसा, मंद्र, मध्य, तार... बस्स! व्याकरण म्हणजे निव्वळ व्याकरण नाही, रागदारीतील ‘स्वरकारी' पण. रंगभूमीवर संगीतास स्वतंत्र अस्तित्व नसतं. ते उपयोजित असतं. लोकसंगीतातही ते तसंच आहे. शास्त्रीय संगीतात शब्द कुठेही जोडता येतात. रंगभूमीमध्ये तसं नसतं. तिथे अर्थ महत्त्वाचा असतो. रंगभूमीवर कुणी ओरडलं तरी त्याला अर्थ असतो. हावभाव व आवाजाच्या टोनमधून भाषा प्रगट होते. तेच रंगभूमीचं संगीत असतं. रंगभूमीवरचं संगीत असतंच मुळी संप्रेषणासाठी, संवादासाठी (कम्युनिकेशन). ब्रेख्तनं म्हटलं आहे, रंगमंचावर संगीताची ‘इडियम' असते. ती काही सांगीतिक रचना नसते. नाटक आपल्या वाटेनं जातं. त्याचा जितका संबंध लोकसंगीताशी आहे तितका शास्त्रीय संगीताशी नाही. रंगभूमीवर स्वरांचा विस्तार जादापणानेच असतो. त्याशिवाय थिएटर असणारच नाही. हजारो लोक नाटक बघत उभे किंवा बसलेले असतात. यातला प्रत्येक घटक ‘नाट्य' अधोरेखित करत असतो. नाटक केवळ खोलीतल्या मैफिलीपुरतं नसतं, नसावंही. नव्या नाटकातून रंगभूमीने आपलं संगीत निर्माण करावं. लोकसंगीत, शास्त्रीय संगीतापेक्षा वेगळं असं रंगभूमीचं संगीत'. वाद्येदेखील रंगभूमीनं आपली निर्माण करावीत. ध्वनींचे नवे आकृतीबंध शोधून काढावेत. रंगभूमीवर संवादी, विसंवादी असा भेद असत नाही. संगीत म्हटलं, की 'नोस्टेल्जिया' पाहिजेच, नाहीतर वाढच खुटणार!
नटाला तालाची जाणीव हवी. नृत्यही यायला हवं. नटाचं निरीक्षण हवं. प्रसंगातून नि प्रसंगातलं नाट्य त्याला शोधायला आलं पाहिजे. नाट्यप्रशिक्षणाला फारसा अर्थ नसतो. मुळात नटात नाट्य ही वृत्ती, प्रेम, लगन म्हणून असायला हवी. दुसरी कोणतीही अट असूच शकत नाही. संगीत शिकायचं तर आवाज कसा आहे हे पाहिलं जातं. नाटकाचं तसं नाही. तो 'माणूस' हवा बस्स! प्रेक्षकही माणूस असतो. नटानं जे करायचं ते ‘आदमियत की खुशीसे और कलात्मक ढंग से' केलं की झालं. उपजत ज्ञान, उपजत वृत्ती, आपली बुद्धिमत्ता सान्यांचा उपयोग केला तरी पुरेसा. रंगभूमीवर कोणी गुरू असत नाही की शिष्य. फिट्झ बेनविट्झच्याच शब्दात सांगायचं तर ‘नट अनौरस असतो. किती आणि कुठल्या कुठल्या बापाकडून तो काय काय मिळवत असतो.
अभिनय कलेचे ठोस असे सिद्धांत नाहीत. अभिनय शिकवायचा नसतो. तो शिकायचा असतो. नाटकातील व्यक्तिरेखेचा अभ्यास करून
