महत्त्वाचं. तिथून ते राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जावं. झाडाचं मूळ दुस-या मातीत जगतं पण तरारत नाही हे ध्यानी घ्यावं.
नाटकांचे महोत्सव होतात. व्हायला पण हवेत. परप्रांतात, भाषिकांत आपापल्या गावी 'आपलं' झालेलं नाटक कसं घेतलं जातं, निराळ्या प्रेक्षकांना कोणता अनुभव येतो ते पाहणं महत्त्वाचं असतं. उत्तम ते कळायला, वाढायला, रुजायला यातून मदत होते. नवे रंगकर्मी, नवे प्रयोग, नवी रंगरचना, नव्या वेशभूषांची जाण अशा महोत्सवातून होते. महोत्सव जाणकारांच्या जागराची जागा असते. तिथं सर्वसाधारण प्रेक्षक अपेक्षित नाहीत. सर्वसाधारण प्रेक्षक आपल्या जागी, प्रांतीच मिळणार. म्हणून तर नाटक स्थानिक असतं. गावचं, प्रांताचं.
नाटकातून ऊर्जा निर्माण होत असते. ही ऊर्जा असते ती भाषेची. ती बोलण्या-ऐकण्यातून निर्माण होते. भाषेचं म्हणून एक स्थान रंगभूमीत असलं पाहिजे. नाहीतर बोलीभाषा नामशेष होईल. रंगभूमी ही भाषेची प्रयोगशाळा असते. तिथं भाषेचं सारं गर्भित फुलतं, प्रसवतं.
नाटकाच्या दृष्टीने खुले रंगमंच चांगले. चौकोनी रंगमंच म्हणजे चौकट नाटकास, नटास चौकटीत बांधू नये. नट हाच रंगभूमीची शोभा असायला हवा. नट फैलावत जायला हवा. नाटक असतो व्यक्तिमत्त्वाचा, व्यक्तीचा विस्तार. रंगकर्मी नाटकाचा ‘निमित्त पुरुष' असतो. तसाच तो राहायला हवा. तो 'कारण पुरुष' होता कामा नये. मग त्याच्यातलं 'नाटक' संपतं! मनात येईल तसं नाटक करत राहायला हवं. नाटकाचा विकास अशातूनच संभवतो. भावस्थिती, मनःस्थितीचे अनेकविध प्रयोग होत राहिले पाहिजेत.
नाटक एक 'उत्सव' असतो. एकाकीपण दूर करणारा. नाटकात 'सामुहिक पर्व' निर्माण करण्याची शक्ती असते. जगातलं वैभव त्यातून अनुभवायला येतं. उत्सव, मेळे, मिरवणुकांत दारिद्रय नसतं. असतं फक्त वैभव!
कोणत्याही नाटकाचा प्रयोग 'थोर' असत नाही. कारण हवा बदलते. रंगभूमी ही आत्ताची असते, वर्तमानाची. या काळाची, या क्षणाची, कोणत्याही क्षणाचं, घटकेचं महत्त्व कितीसं टिकून राहणार! नाटक झाल्याक्षणी 'ते' नाटक संपतं. परत नवं नाटक. ते शोधायला हवं, शोधत राहायला हवं! कुमार गंधर्व गायचे. वर्षभरात दहा ते बारा कार्यक्रम व्हायचे. मैफल सुरू करताना म्हणायचे, ‘काल' या गंधर्वानं गाणं म्हटलं होतं तो संपला. गेला! आज गाणार आहे तो ‘नवा गंधर्व' आहे! नाटकाचंही असंच असतं.
संगीत दिग्दर्शकाला शास्त्रीय संगीत माहीत असायला हवं असं नाही.
