आठवड्याला एक रुपया बिदागी मिळायची. कंपनीतील सगळ्यांना सगळं आलं पाहिजे असा दंडक होता. सर्वांना गाणं, बजावणं, अभिनय, नेपथ्य, सान्याची जाण यायची.
नाटकातलं संगीत ‘सेक्युलर' होतं. कर्नाटकी, हिंदुस्थानी, लोकसंगीत, कव्वाली, गझल सगळे प्रकार नाटकात मोकळेपणाने वापरले जात. अगदी पाश्चात्य संगीताचंही वावडं नसायचं. भारतात कथात्मक संगीत विपुल आहे. त्यांचा शोध घेऊन वापरायची दृष्टी हवी.
नाटक कंपन्या ‘सार्वभौम' होत्या. एकेका प्रांतात, भाषेत त्याचं एकाधिकार राज्य असायचं. आपल्या कंपनीत, नाटकात नवं-नवं आणण्याची हौस नि इर्षा असायची. १८८४ च्या काळात नाटक कंपन्यांकडे ऑर्गन, पियानो, व्हायोलीन, पेटी, क्लेरोनेट, बासरी, टूगल असा संच असायचा. गुंडाळत खाली वर करणारे पडदे असायचे. अस्सल दागिने वापरायचे. नाटकात मंडळींना खरेखुरेपणाचा सोस असायचा. एवढं सारं करूनही ही मंडळी म्हणायची ‘आम्ही करतो ती ‘कारागिरी' ‘कलागिरी' नाही. लोक मात्र म्हणायचे नाटक मंडळी 'नाटक' नाही ‘सिनेमा' दाखवतात. नाटक मंडळीत नाटक अनुवंशिक असायचं. तीन-तीन पिढ्या नाटकातच असायच्या. नाटक पाहणं स्वस्त असायचं.
लोक न येणा-या भाषेतीलही नाटकं पाहायचे. नाटक पाहणं याला महत्त्व होतं. शब्द न का कळेनात, नाटक मात्र कळायचं. आता नाटकं अनुवादित होतात. भावांतरित होत नाहीत. त्यामुळे ती भावतसुद्धा नाहीत. रंगकर्मीबद्दल नाट्यरसिकांत आदरयुक्त भीती असायची.
सकाळ झाली, डोळे उघडले की गायकास केव्हा एकदा गळा मोकळा करू असं व्हायचं. गुरूची शिकवण असायची, गायन असं करा की, वाटावं तुम्ही बोलता आहात, बोलाल तर असे बोला की वाटावं तुम्ही गात आहात.
कारंथांनी नाट्यदिग्दर्शक म्हणून उमेदवारी सुरू केली ती मुलांची नाटकं बसवण्याने. प्रयोग हा त्यांचा पिंड. दोन-तीन मिनिटांचे चुटके, चुटकुले घेऊन नाटकं बसवली. दोन-तीन मिनिटांचे चुटके, चुटकुले घेऊन नाटकं बसवली. एकांकिकेच्या धर्तीवर त्यांनी आपल्या छोट्या नाटकांचं नामकरण केलं होतं ‘चुटकुलांकी'. नाटक बसवताना - विशेषतः मुलांची नाटकं, कार्यक्रम बसवताना निवड नसावी. नाटक ही एक समृद्ध कृती होय. तीत सगळ्यांना भाग घेता यायला हवा. तेव्हाच नाटक सर्वांचं होणार ना!
