लेखणीत आहे. या चित्र शैलीमुळे हे आत्मकथन आपणास त्या काळात केव्हा घेऊन जातं, कळत नाही.
स्त्री आत्मकथनाचा शतकभराचा प्रवास पाहता स्त्री शिक्षण, स्त्रीचे व्यक्तिमत्त्व, स्त्रियांचे समाजातील स्थान, स्त्री-पुरुष समानता, स्त्रीचं आर्थिक स्वातंत्र्य, स्त्रीची विकासातील भूमिका, स्त्रियांसंबंधीच्या मानसिकतेतील बदल अशा अनेक अंगांनी मराठी, हिंदी, इंग्रजी स्त्री आत्मकथनातून प्रतिबिंबित होणारं स्त्री जीवन आशेचे किरण देणारं असलं, तरी ते उमेद वाढवणारं खचितच नाही. स्वातंत्र्य, अस्तित्व, वा अस्मितांसारखी मूल्ये कधी कुणी देऊन मिळत नसतात. ती सततच्या संघर्षातूनच हाती येतात, हा जगाचा इतिहास पाहता स्त्रीस अजून किती चालावं लागणार? या विचारांनी मन विषण्ण होतं. अलीकडेच चंद सतरें और’ आणि ‘सतरें और सतरें' या हिंदीतील विख्यात नाटककार मोहन राकेश यांची पत्नी (तिसरी पत्नी ही लक्षात घेण्यासारखी की ठेवण्यासारखी गोष्ट!) अनिता राकेश यांनी लिहिलेल्या आत्मकथेचा मराठी अनुवाद ‘मी अनिता राकेश सांगतेय' या नावाने प्रकाशित झाला असून तो मी नुकताच वाचला. प्रा. रजनी भागवत यांनी तो विलक्षण स्त्री मानसिकतेनं चपखलपणे केला आहे. तो वाचताना किंवा ‘मला उद्ध्वस्त व्हायचंय', ‘नाच गं घुमा', ‘भोगले जे दुःख त्याला वाचत असताना प्रश्न पुन्हा फेर धरून उभे राहतात. गेल्या शंभर वर्षांतील स्त्री जीवनाचा शैक्षणिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, कौटुंबिक आलेख वरचढ असला, तरी तो फसवा आहे. स्त्रीला विचार, आचार, निर्णयस्वातंत्र्य जोवर मिळणार नाही, तोवर तिचा विकास हा तकलुपी, वरवरचा, फसवाच राहणार. स्त्री-पुरुष समतेच्या विचाराचा मार्ग हा समानलक्षी बदलाच्या पुरुषी मानसिकतेतून जोवर प्रशस्त होणार नाही, तोवर खरी स्त्री-समानता अवतरणार नाही, हे आपण लक्षात घ्यायला हवं.
प्रश्न आरक्षणातून सुटत नसतात. आरक्षण ही तात्पुरती व्यवस्था असते. सामाजिक न्यायाचा तो खुश्कीचा मार्ग आहे. पण खरी समानता आपणास आत्मभानातून व आत्मनिर्भरतेतूनच मिळवावी लागते. समानता व स्वातंत्र्य मूल्ये याचना, दया, सहानुभूतीतून मिळतील, तर ती अंतिमतः तुम्हास नव्या गुलामगिरीकडे नेतील. स्वभान, संघर्षातून येणारं स्वामित्व हेच खरं स्वातंत्र्य, याची जाणीव ज्या दिवशी होईल, तो स्त्रियांचा खरा स्वातंत्र्यदिन असेल. त्यासाठी स्त्री विकासाचा भविष्यलक्ष्यी आराखडा स्त्रीस स्वप्रज्ञेने तयार करावा लागेल. रमाबाई रानडेंपासून ते आशा अपराधांपर्यंतची मराठी
