जाऊन यावयाचे आहे. तेथून आल्यावर मी प्रायश्चित्त घेणार नाही. तेव्हा आपण या सर्व गोष्टींचा विचार करून काय ते ठरवावे. यातून रानडे यांची स्पष्टवादिता दिसते व लग्नाबद्दलची एक प्रकारची नाराजीही.
सन १८७३ ला न्यायमूर्ती रानडे यांचा हा दुसरा विवाह झाला. तो ‘यादी पे शादी' असा. वरात नाही, की व-हाड. लग्नास वडिलांशिवाय मुलीकडचे कोणी नव्हते. लग्नाला रजा घेतली नव्हती. हे वाचून आजही या सुधारकत्र्याचं अप्रूप वाटत राहतं. काळाच्या पुढे जाणारे म्हणून तर ते सुधारक ना! लग्नात त्यांनी लौकिक विधी किंवा उपचार करून घेतले नाही, फक्त वेदोक्त विधी. लग्नाच्या पहिल्या रात्री नववधूस दोन तास शिकवून आपल्यातील सुधारकास त्यांनी सिद्ध केले. न्यायमूर्ती रानडे यांची स्त्रीशिक्षणाची ही तळमळ, बांधिलकी केवळ लोकविलक्षण.
रमाबाई रानड्यांच्या बालपणी माहेरी पारंपरिक वातावरण होते. आठ वर्षांच्या वरील मुलींनी व माहेरवाशिणींनी वडिलांच्यासमोर ओटीवर (ओसरीवर) जायचे नाही. मुलींनी खेळ-गाणी म्हणायची नाही. लिहिण्यावाचण्याचे नाव नव्हते. विधवा शिकली की पापी होते असा समज. त्यामुळे विवाहापर्यंत रमाबाई निरक्षरच होत्या. त्यांच्या ‘आईस वीस अपत्ये झाली. पैकी सातजणेच काय ती वाचली' (पृ.२१) वाक्य आज वाचताना तत्कालीन स्त्रियांच्या नरकयातनांची जाणीव झाल्यावाचून राहात नाही. 'बायकांचा देव व गुरू सर्व काही पती आहे' असा गुरूमंत्र’ ‘वडीलच देत. (पृ.२२) यातूनही तत्कालीन स्त्री-पुरुष मानसिकता स्पष्ट होते. रमाबाईंना आपली आई ‘मैत्रीण' वाटायची. हे वाचून आज आश्चर्य वाटते अशासाठी की, त्या काळाच्या कशा पुढे होत्या. रमाबाईंची आई मुलांचा गोतावळा घेऊन अंगणात गोष्टी सांगत बसायच्या. आत्याबाई त्यांच्या कथाकथनाची चेष्टा करायच्या. म्हणायच्या, ‘एवढाल्या कथा त्यांना काय सांगत बसतेस? मोठ्या माणसांच्यासुद्धा त्या लक्षात राहावयाला कठीण पडतात. तेव्हा आई आत्याबाईंना समजावायची, ‘मला त्या कुत्र्या-मांजराच्या गोष्टी येत नाहीत. मी तरी काय करू? ...' पण मला वाटते की, 'चांगले बी आपले पेरीत असावे. जशी जमीन मिळेल, तसे ते मूळ धरील.' हे या ग्रंथातील लोकशिक्षण आजही तितकेच प्रस्तुत व महत्त्वाचे वाटते. पूर्वीचे लोक ‘शिक्षित नसले, तरी ‘शहाणे' खचितच होते, ही या ग्रंथाची देणगी. ती आपण सर्वांनी जपली, जोपासली पाहिजे.
