पान:शब्द सोन्याचा पिंपळ (Shabda Sonyacha Pimpal).pdf/65

विकिस्रोत कडून
हे पान प्रमाणित केलेले आहे.

सर्वच सांगितल्या आहेत, असे नव्हे. शीर्षकानुसार त्यातील 'काही'च आहेत. त्यामुळे या पुस्तकाची स्वतःची मर्यादा आहे व अपुरेपणही. असे असले तरी शंभर वर्षांपूर्वीचे समाजजीवन, स्त्री-पुरुष संबंध व त्यांचा दर्जा, कुटुंबपद्धती, विवाह-रीती, सामाजिक प्रतिष्ठेच्या कल्पना, सरंजाम, वाहतुकव्यवस्था, प्रशासन-पद्धती, स्त्री-शिक्षण, न्याय-व्यवस्था, भाषा, लेखनपद्धती अशा कितीतरी अंगांनी हे पुस्तक ‘शतकपूर्व समाज-चित्र' जिवंत करते. रमाबाई लग्नानंतर शिकल्या. सारे शिक्षण घरातच झाले. न्यायमूर्ती रानड्यांच्या सुधारक वृत्तीतून रमाबाईंचे जीवन कसे घडले, ते या पुस्तकातून समजते. त्या अर्थाने हे पुस्तक शतकपूर्व समाजजीवनाचा चालताबोलता इतिहास म्हटले, तर वावगे ठरू नये.

 महात्मा गांधींचे राजकीय व सामाजिक जीवनाचे गुरू म्हणून आपण गोपाळ कृष्ण गोखल्यांकडे पाहतो. पण स्वतः गोखले न्यायमूर्ती रानडे यांना आपले गुरू मानत. आपल्या गुरुपत्नीची विनंती आज्ञा' मानून गोखले यांनी या आत्मपर ग्रंथास प्रस्तावना लिहिली आहे. त्यात त्यांनी न्यायमूर्ती रानडेंची ओळख महाराष्ट्रातील नानाविध चळवळींचे आद्य प्रवर्तक' व ‘अवतार पुरुष' म्हणून केली आहे. श्रीमती रानडे यांचे जीवन न्यायमूर्तीनी घडविले. पतिनिधनानंतर कृतज्ञतेपोटी त्यांनी या आठवणी संगतवार लिहिल्या असल्या, तरी त्यांना समग्र म्हणता येणार नाही. पतिवियोगानंतर अंतःकरणाचे सांत्वन करण्याच्या भावाने हे लेखन झाले आहे. श्रीमती रमाबाई रानडे यांचे जीवन व कार्य पाहाता, त्या केवळ गृहिणी नव्हत्या. पती निधनानंतर त्यांनी स्वतःस स्त्रियांच्या सेवेस वाहून घेतले होते. पंडिता रमाबाईंचा आदर्श त्यांच्यापुढे होता. लेडी डफरीन फंड, सेवासदन, शासकीय पाठ्यपुस्तक मंडळ, आर्य महिला समाज इत्यादींच्या माध्यमातून सदर पुस्तक लिहिण्यापूर्वी दशकभर तरी रमाबाई सक्रिय होत्या. पण त्याबद्दल त्यांनी या पुस्तकात अवाक्षर काढलेले नाही. न्यायमूर्ती रानडे यांनी तीन दशके महाराष्ट्राच्या सार्वजनिक जीवनाचे नेतृत्व केले. प्रार्थना समाज, सार्वजनिक सभा, डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी, दुष्काळ निवारण, राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना यात न्यायमूर्ती रानडे यांचा सिंहाचा वाटा. पण श्रीमती रमाबाई रानडे यांनी पतीच्या या सामाजिक व राजकीय कार्याबद्दल मौन पत्करणेच पसंत केले. माझ्या दृष्टीने आत्मश्लाघा, आत्मप्रशंसा टाळण्याचाच तत्कालीन संस्कार यातून स्पष्ट होतो.

शब्द सोन्याचा पिंपळ/६४