‘गोदान' ही प्रेमचंदांची पूर्णत्वाच्या कसोटीवरील शेवटची कादंबरी. ती आधुनिक हिंदी कादंबरीतील शीर्षस्थ नि श्रेष्ठ कलात्मक कृती म्हणून ओळखली जाते, ती तिच्यातील व्यापक ग्रामीण चित्रणाच्या आधारावरच. या कादंबरीचा नायक होरी साध्या भारतीय शेतक-यांचं प्रातिनिधिक चित्र नि वास्तव घेऊन आपणापुढे येतो. 'गोदान' कादंबरी भारतीय ग्रामीण जीवनाचं महाकाव्यच. होरी या कादंबरीचा नायक आहे. चाळिशीतील प्रौढ, कर्जग्रस्त, अंधश्रद्ध शेतमजूर असलेला होरी प्रत्येक भारतीय शेतक-याप्रमाणे स्वप्नं घेऊन जगतो. आपल्या मालकीच्या जमिनीचा तुकडा असावा, छोटं घर असावं, घराच्या अंगणात गाय असावी, घर मुला-बाळांनी भरलेलं असावं, जीवन कर्जमुक्त व्हावं, अशी स्वप्नं घेऊन जगणाच्या होरीला आपलं म्हातारपण कसं निभावेल याची सतत चिंता असायची. धनिया ही त्याची धर्मपत्नी. तिला तीन अपत्यं झालेली. मुलगा गोबर नि सोना व रूपा या मुली. होरीचं कुटुंब एकत्र होतं. शोभा व हिरा हे त्याचे भाऊ एकत्र राहायचे. पुढे त्यांनी आपापल्या चुली वेगळ्या केल्या. खेडी तुटत चालली. कुटुंब विभक्त होत निघाली याची कथा सांगणारी ही कादंबरी. होरी हा रायसाहब या जमीनदाराचा रयत. तो दातादीन ब्राह्मणाचा अंधभक्त. रायसाहब त्याचे अन्नदाता. दुलारी साहुआइन, झिंगुरी सिंह, पटेश्वर, नोखेरायसारख्या सावकार, तलाठींच्या अन्याय, अत्याचार, शोषणातून होरीचं जग हरघडी संघर्ष करत असतं. स्वतःचं घर घडवत तो आपल्या मुलाबाळांचं, भावाचं घर, त्यांचे संसार सांभाळत अकाली म्हातारा होतो. आपण साठी तरी गाठू शकू की नाही, याची त्याला शाश्वती नसते. भावाप्रमाणे मुलगाही विभक्त होतो. कसायला घेतलेल्या शेतीचे तुकडे होत होत होरी तुकड्याला महाग होतो. ब्राह्मणाला गाय दान (गोदान) देऊन जिवंतपणी मोक्षाची स्वप्नं पाहणारा होरी गाईच्या अकाली मृत्यूने हबकून जातो.
'गोदान'ची कथा खेड्याबरोबरच नागरी भारतही आपल्यापुढे उभा करते. जमीनदार, वकिलांचं खेड्याच्या श्रमावर शहरात विलासी जगणं चित्रित करणारी ही कादंबरी शहरी मध्यमवर्गाचा स्वप्नवाद, ध्येयवाद चित्रित करते. मेहता व मालतीची कथा याचं उदाहरण. शहरात राहून खेड्याची सेवा करण्यातील शहरवासीयांची विसंगती प्रेमचंदांनी 'गोदान'मध्ये मार्मिकपणे चित्रित केली आहे.
पुढे होरी रोजचा संघर्ष, अन्याय, अत्याचार, शोषणापुढे हवालदिल
