पथिक, न घबरा जाना
मान करेगी मधुशाला।
स्त्रीस्वभावाचे, तिच्या मानभावी मनोधारणेचे चित्रांकन बच्चनसारखा प्रेमपारखी कवीच करू जाणे!
बच्चन यांच्या मधुशालेत विविध भावभावनांच्या इंद्रधनुष्याच्या छटा आहेत, हे खरे असले, तरी या काव्याची निर्मिती मात्र जिव्हारीच्या वेदनेतून नि जिव्हाळ्यातून झाली आहे. 'चम्पा' ही मित्रपत्नी, बच्चन यांच्या आयुष्यात आलेली ती पहिली स्त्री. पतीवियोगाच्या वेदनेत तडपत बच्चन यांचेशी अजाणतेपणी एकाकार झालेल्या या प्रेरक प्रतिभेने अकाली एकटे जाणे पसंत केले. आपल्या पतीसारखेच विरहाकुल बच्चन पुढे ‘प्रकाशो'च्या प्रेरक संपर्कात आले आणि त्यांच्या पूर्वस्मृतींना जाग आली. ‘प्रकाशो'च्या प्रेरक संपर्कात चम्पाच्या स्मृतींनी रुबायांचे रूप घेतले. त्यांच्याच शब्दांत सांगायचे तर...
दर्द नशा है इस मदिरा का
विगत - स्मृतियाँ साकी है;
अशा या कवितेला दग्ध हृदयाची कविता म्हणणेच उचित ठरेल. विदग्ध मनःस्थितीत आकारलेली ही कविता प्रेम-प्रणयाने बहरली असली तरी तिच्यात जीवनाचे महान तत्त्वज्ञान भरलेले आहे. मधुशालेच्या माध्यमातून बच्चन समानता, धर्मनिरपेक्षता, जीवन-मरण, उदारता, स्वातंत्र्यता, प्रगतिशीलता, साम्यवाद, कर्तव्यपरायणता, न्याय यांसारख्या कितीतरी जीवननिष्ठांबद्दल सांगून जातात. प्रेमात सर्व जीवनमूल्ये संवर्धित व वर्धिष्णू करण्याची शक्ती असते. प्रेमात धर्म, जाती, वर्ण आदींचा दुरावा राहात नाही. प्रेमातील एकात्म शक्तीचा प्रत्यय देताना ते म्हणतात
बैर बढाते मस्जिद- मंदिर
मेल कराती, मधुशाला।।
त्यांच्याच भाषेत सांगायचे तर प्रेमात शंभर सुधारकांचे सामर्थ्य सामावलेले असते. जाती, वर्णांनी मानवामानवांत फरक करणाच्या समाजव्यवस्थेला हळुवार चपराक देत ते म्हणतात
व्यर्थ बने जाते हो ‘हरिजन',
तुम तो ‘मधुजन' ही अच्छे;
मानवाला ‘मधुजन' मानण्यातील महानता नि मांगल्या मननीय नव्हे का? मानव जीवनातील भाग्य, क्षणभंगुरता, मानापमान इत्यादींची ही सुंदर
