कुक रही जाली-जाली
हर मधुऋतु में, अमराई में,
जग उठती है मधुशाला!
प्रेम हा हृदयी ओथंबलेला मृदु भाव आहे. प्रियकर-प्रेयसी प्रेम-प्रणयात एक-दुस-याची ‘मधुशाला' बनत असतात. त्या वेळी प्रत्येक प्रेमी रोमांचित होत असतो. या वेळी मन विलक्षण द्विधा नि द्वंद्वाच्या स्थितीत असते. किंकर्तव्यमूढ प्रेमिकाला मग कोणता तरी एक मार्ग, एक प्रेमी निवडावा लागतो. ही निवड करताना मोठा सैरसपाटा करावा लागतो. निष्ठा असेल तर मग गवसणीचे गूढ नाहीसे होते नि मग अमूर्त अभिलाषा पाहता पाहता मूर्त होतात-
मदिरा पीने की अभिलाषाही
बन जाए जब हाला,
अक्षरों की आतुरता में ही
जब आभासित हो प्यासा बने,
ध्यान ही करते-करते
जब साकी साकार, सखे,
रहे न हाला, प्यासा, साकी,
तुझे मिलेगी मधुशाला!
स्वतःच्या जीवनातील घोर निराशेच्या काळात लिहिल्या गेलेल्या मधुशालेतील हा आशावाद कवीच्या जीवननिष्ठेबद्दल बरेच काही सांगून जातो.
प्रेम-प्रणयातील भावलीलांचे सुंदर रेखाटन हे मधुशालेचे व्यवच्छेदक लक्षण म्हणून सांगता येईल. प्रेम हा होकार-नकारांचा लाडिक लपंडाव असतो. त्यात नकार, नखरा, नेत्रपल्लवी, नाजूक नजाकत भरलेली असते. नकारात दडलेला होकार ज्याला ओळखता येणार नाही तो प्रेम परीक्षेत पास कसा होणार? अशा अदांचे वर्णन करत ते नवशिक्या प्रेमिकाला समजावतात-
हाथों में आने से पहले
नाज दिखाएगा प्याला,
अधरों पर जाने से पहले
अदा दिखाएगी हाला,
बहुतेरे इन्कार करेगा
साकी आने से पहले,
