वाटणारी गोडी प्रत्येक पाठागणिक वाढत जाते. 'मधुशाले'त एके ठिकाणी निराशेच्या भरात बच्चन लिहन गेले की -
जब न रहूँगा मैं, तब मेरी
याद करेगी मधुशाला ।।
पण बच्चन एक भाग्यवान कवी आहेत. आपल्या काव्यवृत्तीला पन्नास वर्षे होताना ते हयात आहेत व याचि देही, याचि डोळा आपल्या 'मधुशालेला लोक सतत वाढत्या संख्येने याद करत असल्याचे ते पाहताहेत. अशा या सुवर्णमहोत्सवी मधुपर्वाप्रीत्यर्थ प्रत्येक काव्य, रसिक मनाला म्हणत असेल, ‘बच्चनजी, तुम जियो हजारो साल, हर साल के दिन हो पचार हजार!'
सन १९३० च्या दरम्यान भारताच्या राजनैतिक व आर्थिक क्षितिजावर घोर निराशेचे सावट पसरले होते. सर्वत्र उदासी भरलेली. अशा काळात ‘मधुशाले'ला आपल्या मादक, मोहक, मदिरा मस्तीने काव्यरसिकांना भारावून टाकले. 'मधुशाला' हा अवघ्या १३५ रुबायांचा संग्रह. हा रुबाया लिहिण्याची प्रेरणा त्यांना फिट्ज़ेरल्डच्या ‘रुबाइयात-ए-उमर खयाम' पासून मिळाली. ‘रुबाई' म्हणजे चौपदी. चार ओळींचे कडवे. फारसी भाषेतील तो एक बहुप्रचलित छंद आहे. इराणच्या कवीने रुबाया लिहिल्या नाहीत असे क्वचितच घडले असेल. उमर खैयाम हा रुबायांचा सम्राट. त्याच्या रुबाया ऑक्सफर्डमधील ग्रंथालयातून प्राध्यापक कोबेल यांनी शोधून काढल्या. त्या पुढे फिट्ज़ेरल्डच्या हाती लागल्या आणि त्या रुबायांचे रुबल, रुपये झाले. फिट्जेरल्डनी त्यांचा इंग्रजी अनुवाद केला आणि पाहता पाहता या रुबायांनी विश्वसंचार केला. बच्चनजी आणि उमर खैयाम यांची गाठ पडली ती फिट्जेराल्डच्या रुबाइयात-ए-उमर खैयाम'मुळे. बच्चन यांनी या रुबायांचा हिंदी अनुवाद केला. “खैयाम की मधुशाला' नावाने तो प्रसिद्ध आहे. या रुबाया अनुवादित करताना बच्चन यांचे सारे भावविश्व रुबायांनी व्यापून टाकले. त्यांच्या जगल्या, भोगल्या जाणिवा रुबायांचे रुपेरी रूप घेऊन आल्या. पुढे याच रुबायांनी हिंदी मधुशालेला सजवलं, मढवलं.
उमर खैयामची ‘मधुशाला' व बच्चनची ‘मधुशाला' वरपांगी एक असली तरी दोहोंमध्ये एक मौलिक भेद आहे. उमरची ‘मधुशाला' हे हालावादी काव्य आहे. ‘हाला' म्हणजे मदिरा. मदिरेत मस्ती, मदहोशी असते. पिणारा मदिरेच्या नशेत जीवनातील सर्व दुःख, क्षणभर का असेना, विसरतो. साहित्यात या क्षणवादी जीवन चिंतनाला हाला, मदिरालय (मधुशाला), प्याला, सुराही, साकी इत्यादी प्रतीकांद्वारे व्यक्त करण्याची
