शिंदे, कर्मवीर भाऊराव पाटील या सर्वांनी केलेल्या वंचितांच्या संगोपन शिक्षण व पुनर्वसन कार्यामागे ब्रिटिश मिशनरीचे कार्य प्रेरणा म्हणून कार्य करत होते, हे नाकारून चालणार नाही.
समाज संक्रमणाचा हा आलेख पाहता असे लक्षात येते की, प्रत्येक काळात ‘सबाल्टर्न' व्यवस्था कार्यरत असते. ही व्यवस्था वरिष्ठ व कनिष्ठ यांच्यामधील उतरंड अधोरेखित करीत असते. अभिजन वर्ग वर्चस्वाने सुरू झालेल्या समाज विकासाची परिणती बहुजनवर्ग विकासाकडे अग्रेसर होत, ती सर्वजनकेंद्री होते, हा या देशाचा इतिहास आहे. सर्वजनांचे अधिनायकत्व ज्या समाजव्यवस्थेत येते तो समाज प्रगल्भ खरा. सर्वजनांचे वर्चस्व म्हणजेच वंचित विकासाचा अंत्योदय होय.
‘वंचित' : व्युत्पत्ती व व्याप्ती
वंचित शब्दाचा अर्थ फसलेला, अंतरलेला, उपेक्षित, समाज परीघाबाहेरील अशा अर्थाने सर्वसाधारणपणे वापरला जातो. संस्कृतमध्ये त्याची व्युत्पत्ती वंच्+निय्+कत् अशा प्रकारे सांगितली जाते. त्याचा अर्थ अपेक्षित न मिळालेला, कमतरता असलेला, संकटात सापडलेला, फसवलेला असा होतो. इंग्रजीत याला Deprive हा पर्यायवाची शब्द आढळतो. त्यांचे अनेक अर्थ शब्दकोशात आढळतात. त्यानुसार उपेक्षित समाजवर्ग, गरीब, निराधार, गरजू, तणावग्रस्त, अधिकार वंचित, मूलभूत गरजांपासून उपेक्षित असा घेतला जातो. या सर्व अंगांनी विचार केला तर समाजातील अनाथ, निराधार, अंध, अपंग, मतिमंद, मूक, बधिर, वृद्ध, कुष्ठरोगी, देवदासी, हंडाबळी, विधवा, परित्यक्ता, कुमारीमाता, बालविवाहिता, भिक्षेकरी, बालगुन्हेगार, वेश्या, दुभंगलेल्या कुटुंबातील मुले, विस्थापित, रोगजर्जर असे सर्व दुःखी पीडित बळी या सर्वांचा समावेश वंचित संज्ञेत होतो. हे पाहता वंचित हा समाजातील संख्येने मोठा परंतु उपेक्षेमुळे दुर्लक्षित राहिलेला असंघटित, अल्पसंख्य वर्गात विखुरलेला विकास अपेक्षी व विकासलक्ष्यी समाजगट होय. या वर्गाने व या वर्गासाठी वेळोवेळी मराठी साहित्याच्या वेगवेगळ्या इतिहास पर्वात सर्व प्रकारचे लेखन आढळते. ते पाहता वंचितांचे साहित्य आजही मराठी साहित्याच्या प्रांतात मध्यप्रवाह बनू पाहात असले, तरी गंगोत्रीच्या रूपाने ते गेले शतकभर विकसित होत राहिले आहे.
अर्वाचीन मराठी साहित्याचा आढावा घेत असताना वंचित साहित्याच्या पाऊलखुणा नाटक, कथा, कादंबरी, आत्मकथा, आठवणी, पत्र, दैनंदिनी
