अनुभवाने, भासाने प्रेक्षक रोमांचित होतो. मग आपल्यासमोर येतं ते वि. स. खांडेकरांच्या समग्र जीवन व साहित्याचे संकल्पचित्र. अत्यंत आखीव, रेखीव असलेलं हे संकल्पचित्र त्याच्या तांबड्या मातीच्या रंगांनी आपणास कोकणात नेतं. मग हळूहळू उलगडू लागतो वि. स. खांडेकरांचा जीवनपट. मोरपंखी वंशवृक्ष. गणेश आत्माराम खांडेकर' दत्तकाने ‘विष्णू सखाराम खांडेकर' कसे झाले ते समजावितो. खांडेकरांचा जन्म ११ जानेवारी, १८९८ चा. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आजच्यासारखी जन्मदाखल्याची सोय नव्हती. तो काळ जन्मकुंडलीचा होता. वि. स. खांडेकरांची पुरातन जन्मकुंडली आपणास एकोणिसाव्या शतकात घेऊन जाते. मग आपणाला भेटतं ते खांडेकरांचं आजोळ. सांगलीच्या माईणकर आजोबांच्या घरी वि. स. खांडेकरांचा जन्म झाला. ते घर आता बिल्डरच्या घशात गेलंय. आपल्या इतिहास, संस्कृतीच्या अनास्थेने किती स्मृती गडप झाल्या. जन्मघराशेजारील खांडेकरांचे पूर्वज त्यांच्या वेशभूषेमुळे आपणास जुना-पुराणा उबारा देतात.
वि. स. खांडेकरांचं आरंभिक शिक्षण सांगली हायस्कूलमध्ये झालं. मॅट्रिकला ते बेळगाव केंद्रातून संयुक्त महाराष्ट्रात आठवे आले होते. त्या वेळच्या मॅट्रिकच्या विद्याथ्र्यांच्या सूचीत ‘गणेश आत्माराम खांडेकर' क्र. ४0३, ‘सांगली'सारखा मजकूर मूळ स्वरूपात पाहणं एक वेगळी अनुभूती - रोमांचित करणारी, प्रेरक, उत्साहवर्धक खरी!
वि. स. खांडेकर नाणेलीतील (ता. सावंतवाडी) सखारामभट खांडेकरांना दत्तक गेले होते. १९१६ साली दत्तक वडिलांचं मोडीतील हस्ताक्षर, त्यांचं सावकारी पेटुल (पेटी) इथं मूळ स्वरूपात ठेवण्यात आली आहे. पुढे दत्तक वडिलांशी त्यांचा अबोला झाला. ते पुण्यात फर्गुसन कॉलेजात शिकत होते. दत्तकघरची श्रीमंती असूनही रोज भासणाच्या पैशाच्या चणचणीने त्यांचे मन विफल व्हायचं. नाही म्हणायला नाटककार राम गणेश गडक-यांचा सहवास, किर्लोस्कर थिएटरमधील नाटके, पुण्यातील शिक्षक, विद्यार्थीमित्र यांच्या सहवासाने त्यांचं पुण्यातील वर्षभराचं वास्तव्य सुसह्य झालं. अन् त्यांनी शिक्षणाकडे पाठ फिरवून स्वावलंबी व्हायचं ठरवलं ते केवळ नाइलाज म्हणून. 'केशवसुतांची कविता' पुस्तक सोबतीला घेऊन ते शिरोड्यात शिक्षक म्हणून रुजू झाले. तेथील समुद्र, निसर्ग, माणसं, जीवन संघर्षाने त्यांच्यातील साहित्यिक फुलला. हे सारं चित्र क्रमबद्ध पद्धतीनं जिवंत होतं ते तेथील अनेक साधनांच्या मांडणीतून.
