२७९ शंकराचार्य आणि रामानुजाचार्य आणि सांख्यांनी प्रतिपादित जे प्रधान ते जगाचे उपादान कारण. वैदिक वाङ्मया मध्ये हे मत ईश्वरकारणवाद या नांवाने प्रसिद्ध आहे. परंतु शंकराचार्य व रामानुजाचार्य या दोघांनाही हे मत देखील मान्य नाहीं. * शंकराचार्यांच्या भाषेनें हैं मत असेः इदानीं कैवलअधिष्ठातृ-ईश्वर-कारण-वादः प्रतिषिध्यते । अप्रकृतिः अधिछाता केवलं निमित्त कारणं ईश्वरः इति एषः पक्षः ।.... सा च इयं वेद-बाह्या ईश्वर-कल्पना अनेक-प्रकारा।। केचित् तावत् सांख्य-योग-व्यपाश्रयाः कल्पयन्ति। प्रधानपुरुषयोः अधिष्ठाता केवलं निमित्त-कारणं ईश्वरः, इतरेतर-विलक्षणाः प्रधान–पुरुष-ईश्वराः इति ॥ (शारीरकभाष्य, २।२।३७) ह्मणजे, ‘ईश्वर केवळ नियमन करून जग निर्माण करितो, या मताचें आतां खंडन करावयाचे आहे. हे मत असे की, सर्वांचे नियमन करणारा जो ईश्वर तो जगाचे केवळ निमित्तकारण होय,-उपादानकारण नव्हे. श्रुतीला आधारभूत न धरितां केवळ तक वर स्थापन झालेल्या या ईश्वरकारणवादाचे अनेक प्रकार आहेत, त्या प्रकारां पैकी एक असा की, प्रधान जीवात्मा आणि ईश्वर हे परस्परांहून भिन्न स्वभावाचे असून, प्रधान व पुरुष यांचे नियमन करने, णारा जो ईश्वर तो जगाचे केवळ निमित्तकारण आहे.' रामानुजाचार्यांच्या भाषेनें हा, ईश्वरकास्णवाद असाःकपिल-कणाद्-सुगत-....मतानां असामंजस्यात् वेदबाह्य (१) प्रधीयते इति प्रधानस्य अविद्यात्वात् प्रधान-पुरुषअधिष्ठाता ईश्वरः अस्माभिः अपि गृह्यते, तत्र आह-* इतर' इति ।। ( आनंदगिरि )
