२७२ वैदिक तत्त्वमीमांसा वरील विवेचनांत असे गृहीत धरलेलें आहे की, परमाणु स्वभावतः गतिरहित आहेत. या संबंधाने प्रत्येक पक्षांतर गृहीत धरून शंकराचार्यांनीं परमाणुवादाचे खंडन केले आहे. ते असे:-अपि च अणवः प्रवृत्ति-स्वभावाः। वा निवृत्ति-स्वभावाः वा उभय-स्वभावाः वा अनुभयस्वभावाः वा अभ्युपगम्यन्ते, गति-अन्तर–अभावात् ।। चतुर्धा अपि न उपपद्यते । प्रवृत्ति-स्वभावत्वे नित्यं एव प्रवृत्तेः भावात् प्रलय-अभाव-प्रसंगः । निवृत्ति-स्वभावत्वे । अपि नित्यं एव निवृत्तेः भवात् सर्ग–अभाव-प्रसंगः ।। उभय-स्वभावत्वं च विरोधात् असमंजसम् । अनुभयस्वभावत्वे तु निमित्त-वशात् प्रवृत्ति-निवृत्त्योः अभ्युपगम्यमानयोः, अदृष्टादेः निमित्तस्य नित्य-संनिधानात् नित्यप्रवृत्ति-प्रसंगात् । अतंत्रवे अपि अदृष्टादेः नित्य-अप्रवृत्त-प्रसंगात् । तस्मात् अपि अनुपपन्नः परमाणु-कारणवादः ।। (शारीरकभाष्य, २।२।१४ ) ह्मणजे, ‘दुसरे असे कीं, परमाणु स्वभावतः प्रवृत्तियुक्त असले पाहिजेत, किंवा निवृत्तियुक्त असले पाहिजेत, किंवा प्रवृत्तियुक्त व निवृत्तयुक्त असले पाहिजेत, किंवा प्रवृत्तियुक्त नसले पाहिजेत आणि निवृत्तियुक्तही नसले पाहिजेत. कारण यां पेक्षा भिन्न असा कोणताही पक्षांतर शक्य नाहीं. परंतु या चार पक्षांतरां पैकी कोणताही पक्षांतर कबूल करितां येत नाहीं. कारण जर परमाणु स्वभावतः प्रवृत्तियुक्त आहेत असे (१) विकल्प-चतुष्टयस्य अपि दुष्टत्वं प्रतिजानीते ॥ ( २ ) अदृष्टादि-संनिहितं अपि न प्रवर्तकं, इति आशंक्य आह--' अतंत्रत्वे अपि ' इति ॥ ( आनंदगिरि )
