शंकराचार्य आणि रामानुजाचार्य २५६: रहित वस्तू मध्ये प्रवृत्ति उत्पन्न होते अशा वस्तू मध्ये त्या सर्व दृष्टांतांचा समावेश होतो. | या वर सांख्य कदाचित् असें ह्मणतील कीं:-अथस्यात् ।। यद्यपि प्राज्ञ-अनधिष्ठितायाः प्रकृतेः परिस्यन्द-प्रवृत्तिः अपि न संभवति इति उक्तं, तथापि अनपेक्षायाः एव परिणाम| प्रवृत्तिः संभवति, तथा दर्शनात् । धेन्वादिनाउपभुक्तं हि तृण-उदकादि स्वयं एव क्षीरादि-आकारेण परिणममानं दृश्यते । अतः प्रकृतिः अपि स्वयं एव जगत्-आकारेण परिणंस्यते । इति ॥ ( श्रीभाष्य, २।२।३ ) ह्मणजे, ' जरी ही गोष्ट कबूल केली कीं, चैतन्यरूप शक्तीने त्याचे नियमन केले गेल्या शिवाय प्रधाना मध्ये हालचालीची प्रवृत्ति देखील उत्पन्न होणे शक्य नाहीं; तथापि ज्या प्रमाणे गाई वगैरे जनावरांनीं गवत पाणी वगैरे वस्तु खाल्या तर त्यांचे स्वतंत्रपणेच दुध वगैरे काय मध्ये रूपांतर होते, त्या प्रमाणे चैतन्यरूप शक्ती कडून त्याचे नियमन केले गेले नाहीं, तरी प्रधानाचे जगरूप कार्या मध्ये रूपांतर होऊ शकेल.' - परंतु सांख्यांचे हे ह्मणणे ( रामानुजाचार्यांच्या मते ) सयुक्तिक नव्हेः-तत्र आह । न एतत् उपपद्यते, तृणादेः : प्राज्ञ-अनाधिष्ठितस्य परिणाम अभावात् दृष्टान्त-असिद्धेः ।। कथं असिद्धिः । अन्यत्र अभावात् । यदि हि तृण-उदकादिकं अनुड्दादि--उपभुक्तं प्रहीणं वा क्षीर-आकारेण परिणंस्यते. ततः प्राज्ञ-अनाधिष्ठितं एव परिणमते इति वक्तुं शक्येत । न च एतत् अस्ति । अतः धेन्वादि-उपभुक्तं प्राज्ञः एव क्षीरीकरोति....॥ ( श्रीभाष्य, २॥२१४) झणजे, “ सांख्यांचे हैं. ह्मणणे कबूल करितां येत नाही. कारण ज्या अर्थी
