१७८ वैदिक तत्त्वमीमांसा स्वाभाविक धर्म आहे असे वायूचे परमाणु; या चार प्रकारच्या परमाणूच्या समुदायांच्या योगाने पृथ्वी उदक तेज व वायु या वस्तु बनलेल्या आहेत. व पृथ्वी वगैरे या चार वस्तूंच्या संघाताच्या योगाने शरीरें इंद्रियें व इंद्रियांचे विषय, या वस्तु बनलेल्या आहेत. आणि शरीराच्या आत असणारा जो विज्ञानांचा प्रवाह तोच, ‘मी विज्ञाता' अशी त्याच्या वर अहंभावरूप कल्पना उत्पन्न होऊन, जीवात्म्याच्या रूपाने विद्यमान असतो. अनुभवाला येणारा जो लौकिक व्यवहार तो सर्व या पाया वर उभारिलेला असतो. - या मता संबंधाने शंकराचार्यांचे ह्मणणे असेंः–तत्र इदं अभिधीयते । यः अयं उभय-हेतुकः उभय-प्रकारः समुदायः परेषां अभिप्रेतः, अणु-हेतुकः च भूत-भौतिक-संहतिरूपः, स्कन्ध-हेतुकः च पंच-स्कन्धीरूपः, तस्मिन् उभय-हेतुके अपि समुदाये अभिप्रेयमाणे....स्यात् समुदाय-अप्राप्तिः । समुदाय-भाव-अनुपपत्तिः इत्यर्थः । कुतः । समुदायिनां अचेतनत्वात् । चित्त-अभिज्वलनस्य च समुदाय-सिद्धअधीनत्वात् । अन्यस्य च कस्यचित् चेतनस्य भोक्तुः प्रशासितुः वा स्थिरस्म संहन्तुः अनभ्युपगमात् । निरपेक्ष । (१) बाह्ये भूत-भौतिक-समुदाये पृथिव्यादि-परमाणु-हेतुके, रूप-विज्ञानादि-हेतुके च आध्यात्मिके ... ॥ ( आनंदगिरि ) (२) बाह्यत्वं आध्यात्मिकत्वं च उभय-प्रकारत्वम् ॥ | ( ३ ) न अपि चित्ताख्यं अभिज्वलनं विज्ञानं समुदाय-हेतुः । संघाते देह-आकारे जाते विज्ञानं, विज्ञाने जाते संघातः, इति अन्योन्य-आश्रयात् ॥ ( गोविंदानंद )
