पान:वि. स. खांडेकर चरित्र (V. S. Khandekar Biography).pdf/157

 मग सिलसिला सुरू होतो साहित्य संमेलनांचा आणि तत्कालीन साहित्यिक सहवास, संबंध व संवादाचा! ते दर्शन असतं तत्कालीन, सहिष्णू साहित्यविश्वाचं नि मूल्य, संस्कार, सद्भाव संवर्धनाचंही! सन १९४१ साली सोलापूरला रौप्यमहोत्सवी साहित्य संमेलन पार पडलं. किती साधेपणाने ... अनौपचारिकपणे! अन् १९७५चं आणीबाणीतलं गाजलेलं ५१वं साहित्य संमेलन... जय प्रकाशांच्या प्रकृतीस स्वास्थ्य लाभावं म्हणून हात जोडून उभे सर्व मंत्री, साहित्यिक, प्रेमी... ऋषीच्या प्रार्थनाशब्दांतील शक्तीची साक्ष! तेवढ्यात या संमेलनातील खांडेकरांच्या भाषणाचा विचार आसमंत व्यापून टाकतो तोही त्यांच्याच आवाजात. ही असते ‘आकाशवाणी'ची भेट. हे संग्रहालय पाहत असताना आपण काया, वाचा, मने खांडेकर होऊन जातो. दृक, श्राव्य दोन्ही माध्यमांचा, अंधारप्रकाशाचा केलेला इथला उपयोग म्हणजे वस्तुसंग्रहालयशास्त्राचा आदर्श वस्तुपाठच! वेगवेगळ्या छायाचित्र शृंखलेतून समजत जातं... ‘गीतरामायण'कार कवी ग. दि. माडगूळकर हे खांडेकरांचे पहिले लेखनिक होते. रणजित देसाई शिष्य, मानसपुत्र होते. पु. ल. देशपांडेंना हेमिंग्वेच्या ‘ओल्ड मॅन अँड सी'चा अनुवाद संकल्प बहाल केला होता. आचार्य विनोबांची खांडेकरांनी मुलाखत घेतली होती, कुसुमाग्रजांच्या पहिल्या काव्यसंग्रहाचे खरे प्रकाशक वि. स. खांडेकर होते, केशवसुतांची कविता त्यांच्याच हस्ताक्षरात प्रकाशित करण्याचा हट्ट खांडेकरांचा... एका अर्थाने महाराष्ट्राच्या साहित्य आणि संस्कृतीचा विशाल स्मृतिपट उलगडत । कानकोरण्यापासून कण्र्यापर्यंतच्या सर्व वापरातील वस्तू दर्शक दंग होऊन जातो. पत्रा, कच्चे खड़े, इन्कमटॅक्स रिटर्नस, रेल्वे तिकिटं, विशेषांक, समग्र साहित्याच्या पहिल्या प्रती, अनुवादित साहित्य, संशोधन प्रबंध निरखत आपण पोहोचतो पुरस्कार, सन्मान, मानपत्रांच्या दुनियेत... अन् आपण किती श्रेष्ठ साहित्यिकाच्या सान्निध्यात आहोत हे अनुभवून वस्तुसंग्रहालय पाहण्यातील धन्यता अनुभवण्यास मिळते. आपण वळतो... समोर असते एक हृदयद्रावक रूपककथा... शेवटची रचना... तिचं शीर्षक असतं मृत्यू... अन् लेखकाची शोकयात्रा, श्रद्धांजली संदेश, मृत्युलेख वाचीत प्रेक्षकांची पावलं आपल्या काढून ठेवलेल्या पादत्राणांकडे वळतात... इतक्या मोठ्या साहित्यिकांचं हे स्मारक असतं साहित्यतीर्थ... तिथं अनवाणी जाण्यातही प्रेक्षक लेखकाप्रती देवसदृश भक्तिभावच व्यक्त करीत असतात... ही असते इथल्या वातावरणनिर्मितीची नांदी व भैरवीही।

वि. स. खांडेकर चरित्र/१५६