जायचे. नाटकगृहात सजावट, चित्रे नव्हती. पडदे होते पण एकरंगी. नट म्हणायचा, चला डोंगरावर जाऊ. सर्व प्रेक्षक डोंगरावर पोहोचायचे (कल्पनेने). नाटक म्हणजे पाठांतर परीक्षा. जो नट अनेक नाटके एकाच वेळी लक्षात ठेवायचा त्याला मागणी. एकच नट एकाच वेळी अनेक भूमिका करायचे. नाटक सुरू असताना खाणे, पिणे, फळे, दूध विकणे सारे चालायचे. पूर्वी नाटकात काम करायला स्त्रियांना बंदी होती. पुरुष स्त्री भूमिका करीत. स्त्रियांनी स्त्री भूमिका करायला सुरुवात केल्यानंतर नाटक जीवन झाले. पुढे नाटकात संगीत आले नि जान आली.
शेक्सपिअरची ऐतिहासिक नाटके इतिहासकारांचे आधार ठरली, उदाहरणार्थ हेन्रीवरील नाटके. शेक्सपिअरच्या शोकांतिकांनी माणसास जगण्याचं शहाणपण शिकवलं. 'रोमिओ अ‍ॅण्ड ज्यूलिएट' नी प्रेमास स्वातंत्र्य मिळवून दिले. 'ज्युलियस सिझर'नी मैत्रीचे नवे पदर अधोरेखित केले. शेक्सपिअरची नाटके म्हणजे शोकांतिका असा ग्रह करून देणारी नाटके म्हणजे 'हॅम्लेट', 'ऑथेल्लो', 'मॅक्बेथ', "किंग लियर' इ. नाटकांइतक्याच त्यांच्या कविता, सुनीतेही अमर आहेत. जगातल्या सगळ्या भाषांत शेक्सपिअरची नाटके, कविता भाषांतरित झालेल्या आहेत.
या पुस्तकात के. रं. शिरवाडकर यांनी शेक्सपिअरला पूर्ण न्याय दिला नाही. पु. ल. देशपांडे यांच्या भाषेत सांगायचे तर, 'कुठेही कणसुरा नाही की चढसुरा शिवाय तो एकसुराही नाही.' मुळात पु. लं. नी हे मात्र शेक्सपिअरच्या पात्रांसंदर्भात म्हटलं असलं तरी ते या पुस्तकासही चपखल लागू पडतं. शेक्सपिअर मात्र परीक्षेचा अभ्यास म्हणून वाचून चालत नाही. सन १९६५-७० च्या दरम्यान मी मौनी विद्यापीठात शिकत होतो. वीज पण नवलाई असल्याचा तो काळ! त्या काळात शेक्सपिअर, बर्नार्ड शॉ, चार्लस् डिकन्स, एच. जी. वेल्स यांची नाटके, कथा, कादंबऱ्या आमच्या अभ्यासक्रमात होत्या. आमचे शिक्षक सकाळी वर्गात हे सारे चवीने शिकवत नि रात्री त्यांचे सिनेमे दाखवत. 'ज्युलिअस सिझर', 'रोमिओ अ‍ॅण्ड ज्युलिएट', 'इन व्हिजिबल मॅन', 'टेल ऑफ टू सिरीज' पाहिल्याचे आठवते. ऐकणं, वाचणं, पाहणं अशा त्रिमितीतून जो शेक्सपिअर वाचकांच्याजवळ येतो, त्याचं एक वैशिष्ट्यं असतं की तो वाचक शेक्सपिअर होऊन जातो. कार्लाईल जे म्हणाला होता ते अगदी खरं आहे की 'ब्रिटिश साम्राज्य आणि शेक्सपिअर' यातील एक गोष्ट सोडा, असे जर कुणी इंग्लिश माणसाला म्हटले; तर तो साम्राज्य सोडण्यास राजी होईल, पण शेक्सपिअर सोडणार नाही.' असा
