डॉक्टर्स आहेत. तो पाया घातला रेबेका सिस्टरनी.
याशिवाय या पुस्तकात आपणास एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्ध व पूर्वार्धातील अनेक कर्तृत्वशाली महाराष्ट्र भगिनी भेटतात. त्यात भेटतात आवडाबाई भिडे. अवघं १९ वर्षांचं आयुष्य (१८६९ ते १८८८). हायस्कूल फॉर नेटिव्ह गर्ल्स म्हणजे एतद्देशीय मुलींची शाळा. आत्ताची हुजूरपागा शाळा. या शाळेची ती पहिली विद्यार्थिनी. विधवा असून शाळेत जाणारी मुलगी म्हणजे त्या वेळच्या समाज जीवनातील आठवे आश्चर्य! सरलादेवी राय मूळच्या बंगाली. पण मुंबईत महिला शिक्षण कार्य प्रार्थना समाजाच्या मदतीने केले. त्यांचे ऐतिहासिक कार्य म्हणजे स्त्रिया शिक्षणासाठी बाहेर पडायला पडदा पद्धतीमुळे तयार नसत. तर यांनी 'अंतःपुर शिक्षण' सुरू केले. म्हणजे स्त्रिला तिच्या शयनकक्षात (बेडरूम) जाऊन शिकवायचं. असं त्यांनी मुस्लीम स्त्रियांनापण लिहितं, वाचतं, बोलतं केलं. गोपाळ कृष्ण गोखले तत्कालीन उदार सुधारक. त्यांनाही तुम्ही जानवे घालता म्हणून पारंपरिक म्हणणाऱ्या सरला राय. दुसऱ्या दिवशी क्षमापत्रासह गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी आपले जानवे पाकिटात घालवून पाठवून दिले. अशा कितीतरी ऐतिहासिक घटनांनी हे पुस्तक खचाखच भरलेले आहे.
मी लहानपणी पंढरपूरच्या वासुदेव बाबाजी नवरंगे बालकाश्रमात होतो. आश्रमाच्या व्हरांड्यात वा. बा. नवरंगे, द्वारकानाथ वैद्य, डॉ. काशीबाई नवरंगे, श्रीमती लक्ष्मीबाई वैद्य यांची तैलचित्रे टांगलेली होती. ती पहातच मी मोठा झालो. त्यातील डॉ. काशीबाई नवरंगे व लक्ष्मीबाई वैद्य मला या पुस्तकात भेटल्या. त्यांचे कार्य वाचून माझ्या लक्षात आलेली गोष्ट अशी की माझी जन्मदात्री कोण असेल ती असो पण अनाथ मुले, मुली, महिला, सनाथ, स्वावलंबी व्हाव्या म्हणून या दोघींनी केलेले प्रयत्न वाचून वाटले की याच आपल्या खऱ्या आई होत... 'ओल्ड मदर्स'. पूर्वपिढीत आयांना वापरला जाणारा हा शब्द मोठा कृतज्ञता सूचक आहे. त्यात आजी, पणजी, खापरपणजीची सारी महामाया भरलेली आहे.
महाराष्ट्रातील स्त्री विकासासंदर्भात पंडिता रमाबाई, रमाबाई रानडे, काशीबाई कानिटकर, सावित्रीबाई फुले, आनंदीबाई जोशी यांच्याबद्दल विपुल लिहिलं गेलं आहे. पण इतिहासाने अनुल्लेखाने ज्यांची उपेक्षा केली, दुर्लक्ष केले अशा स्त्री चरित्रांवर प्रकाश टाकण्याच्या हेतूने हे पुस्तक लिहिले गेले असल्याने ते 'स्त्री शिक्षण व विकासाचा अनुल्लेखित इतिहास' असे त्याचे स्वरूप होऊन गेले आहे. योगायोगाने इंदुमती राणीसाहेब कोल्हापूर
