जात. अशा वेठबिगारांना गुलाम म्हणून कसे वागवले जायचे याची दर्दभरी कहाणी म्हणजे हे पुस्तक.
तोताराम सनाढ्य यांना रोज १२ आणे मजुरीवर फिजी बेटावर नेण्यात आले. बोटीतच त्यांच्या लक्षात आले की इथे 'सब घोडे बारा टक्के'. तो काळ अस्पृश्यता पालनाचा होता. बोटीत चांभार, कोळी, ब्राह्मण, मुसलमान, स्त्री-पुरुष सर्व समान. प्रत्येकाला बोटीत दीड बाय सहाची जागा आखून देण्यात आली. उठणे, बसणे, झोपणे त्यातच. शिवाशिव अनिवार्य. तोताराम होते ब्राह्मण. शिव शिव म्हणत बसले. तेवढ्यात बोटीचा अधिकारी आला. त्याने कामे वाटून दिली. स्वच्छता, भांडी धुणे, स्वयंपाक, भंगी काम - तो सांगेल त्याने ते काम करणे सक्तीचे. न करणाऱ्याला वेताच्या छडीने फोकलून काढलं जायचं. एखादा बलदंड मजूर जास्तच वाद करू लागला की सरळ त्याला समुद्रात टाकलं जायचं. बोटीचा प्रवास तीन-चार महिन्यांचा असायचा. काहींना बोट लागायची. काही उलट्या, जुलाबाने हैराण व्हायचे. मरायचे पण, त्यांना पोतं टाकावं अशी निर्दय, निष्ठुरपणे जलसमाधी मिळायची.
फिजीत उतरल्यावर त्यांना शेतीचे काम देण्यात आले. प्रत्येकाने १२०० ते १३०० फूट लांब व ६ फूट रुंद चर दिवसभरात खोदणं सक्तीचे होते. त्याला 'फुलटास्क' म्हणजे नेमून/खंडून दिलेले काम मानले जायचे. त्याची मजुरी बारा आणे. काम पूर्ण नाही केले तर १० शिलिंग ते १ पौंड दंड असायचा. म्हणजे ४ आण्याची कोंबडी आणि १२ आण्याचा मसाला. भीक नको पण कुत्रं आवर अशी स्थिती. कुत्र्यावरून आठवले. मजुरांना चहा बरोबर दोन बिस्किटे असत. गोरे अधिकारी आपल्या कुत्र्यांना जी बिस्किटे द्यायचे तीच भारतीय मजुरांना मिळे. भारतातून जे मजूर जात त्यात स्त्री-पुरुष प्रमाण ठरलेलं असायचं. प्रत्येक १०० पुरुषांमागे ३३ स्त्रियांची भरती करून देणे दलालांवर बंधनकारक होते. पुरुष व स्त्रिया सड्या असायच्या. म्हणजे नवरा-बायको मिळून नेणे नसायचे. पुरुषात स्त्रियांचा अधिकार समान, म्हणजे कोणी एक पुरुष एका स्त्रीस पत्नीसारखा वागू लागेल तर त्याचा खून ठरलेला. काम करून घ्यायला ठेकेदार गोरे मुकादम नेमत. ते गोरेच असत. त्यांना ओव्हरसियर म्हटलं जायचं. स्त्रियांना काम, सवलती, दंड, शिक्षा सारा त्याचा अधिकार. जी स्त्री त्याचे ऐकत नसे तिच्यावर जबरदस्तीने बलात्कार केला जाई. अशा स्त्रिया आत्महत्या करीत. या पुस्तकातील कुंती, नारायणी, ललिया, इस्माईल यांच्या कथा अंगावर
