पान:वनस्पतिविचार.pdf/213

विकिस्रोत कडून
या पानाचे मुद्रितशोधन झालेले आहे
२२ वे ].    फळ.    १८५
-----

आहेत असे नाही, तर ते गर्भधारणा पूर्ण होण्याचे परिणाम आहेत असे स्हटले तरी चालेल. अण्डाशय मोठा होणे अथवा पेशीसमुच्चय मऊ होणे, अण्डाशयांत कप्पे अगर खण कमी अधिक वाढणे, तसेच पोषकद्रव्याचा सांठा बीजामध्ये भरणे, अथवा वेगवेगळी चव बीजांत अगर अण्डाशयपेशीसमुच्चयांत उत्पन्न होणे, वगैरे गोष्टी, तसेच इतर अनुषंगिक फरक गर्भधारणा झाल्यावर आपोआप होऊ लागतात. अशा प्रकारचे फरक होत जाऊन पक्व होणाऱ्या अण्डाशयास फळ ही संज्ञा देता येते. पण क्षुद्रवर्गात फळ ही संज्ञा कोठे लावावयाची हा प्रश्न उद्भवतो. क्षुद्रवर्गात गर्भधारणा पूर्ण होते खरी, पण त्यापासून बीजोत्पाते होत नसते. एक विशिष्ट पेशी स्त्रीपुरुषतत्त्वसंयोग होऊन उत्पन्न होते, व ती कांहीं काळ विश्रांति घेऊन पुनः त्याजपासून वनस्पति वाढू लागते. बीजसुद्धा त्याचप्रकारे कांहीं काळ विश्रांति घेऊन योग्य परिस्थिति मिळाली असतां त्यापासून अंकुर उत्पन्न होऊ लागतात. ह्या दृष्टीने उच्चवर्गीय बीज व क्षुद्रवर्गीय ती विशिष्ट जननपेशी ह्यांत फरक नसतो; पण फळासंबंधी प्रश्न राहतोच. क्षुद्रवर्गात स्त्रीपुरुषतत्त्वसंयोग होऊन उत्पन्न होणारे बीज ज्या पेशींत असते, त्यासच फळ समजलें असतां अयोग्य होणार नाही. कारण ती पेशी अगर तो विशिष्ट भाग म्हणजे तेथील अण्डाशयच समजला पाहिजे. पण ह्यांत म्हणण्यासारखे-गर्भधारणा झाल्यावर–फरक न होता त्यापासून उत्पन्न होणाऱ्या बीजांत फरक दृष्टीस पडतात. कांहीं अतिक्षुद्रवर्गात जसे आळंब्या वगैरेमध्ये एका विशिष्ट धाग्यावर जीवनकणांचा समुच्चय होऊन त्याच्या विशिष्ट जननपेशी ( Gonidia ) तयार होतात. ह्या पेशी योग्य वेळ आली म्हणजे आपोआप बाहेर गळून स्वतंत्रपणे त्यांपासून निराळे धागे पूर्वीप्रमाणे उत्पन्न होतात. अशा ठिकाणीं गर्भधारणा होत नाही किंवा स्त्रीपुरुषसंयोगही होत नाहीं. येथील प्रत्येक पेशीस स्वतंत्रपणे शरीरसंवर्धन करण्याची शक्ति असून केव्हां केव्हां त्यावर स्त्री अगर पुरुषव्यंजक पेशी उत्पन्न होऊन त्यापासून गर्भधारणा घडते, ह्या स्थितीत फळ ही संज्ञा कोठे लागू पडते ? तर त्या धाग्यावरील विशिष्ट जीवनकणांचा समुदाय जो असतो त्यासच जर फळ म्हणावें, तर तो अण्डाशय नाहीं अगर बीजे त्यामध्ये नाहीत. बरे फळ ही संज्ञा जेथे म्हणून जननपेशी (Spores ) चा समुदाय असतो, त्यासच लावावी असे गृहीत धरले, तर परागपीटिका अथवा स्त्रीकेसरदलें ( Carpels ) ह्यांस ती संज्ञा कां लावू