दुमजली इमारतीचा पुंडावा. ખખ૬ शक्ति कर दिला काय सारखेंच, उलट फी देणें न देणें हें मुलास आपण शाळेत घालू किंवा न घालू या गोष्टीवर म्हणजे एक प्रकारें आपल्या स्वत:च्या इच्छेवर अवलंबून असते; पण सक्तीच्या शिक्षणाच्या कायद्याखालीं तशी स्थिती न राहतां मुलेंही शाळेत पाठविलींच पाहिजेत आणि करही दिलाच पाहिजे. म्हणून नागरिकांच्या दृष्टीनें जेव्हां विचार करावयाचा असतो तेव्हा सक्तीच्या शिक्षणास * मोफत ’ हें विशेषण जोडणें इष्ट नाहीं असें आम्हांस वाटतें. सक्तीचे शिक्षण आणि तेंही शहरांतील लोकावर कर वाढवून दिले जाणारें सक्तीचे शिक्षण, मुंबईसरकारच्या नव्या कायद्याप्रमाणे पुणें शहरात सुरूं करावें कीं नाहीं हा सध्यां पुणें शहरांतील लोकापुढे प्रश्न आहे; व पुणे शहर या बाबतीत जो मार्ग स्वीकारील तो इतत्रही यथासंभव स्वीकारला जाईल हें उघड आहे. कारण पुणे शहर हें महाराष्ट्रातील मुख्य शहर आहे. इतकेंच नव्हें तर शिक्षणविषयक बाबतीत या शहराने यथार्थ अग्रेसरत्व मिळविले आहे, हेंही काहीं कोणी नाकबूल करणार नाहीं. तात्पर्य, पुणे शहरांत या प्रश्नाचा कसा निकाल लागतो इकडे सर्व लेोकाचे लक्ष लागणें अगदीं स्वाभाविक आहे, व त्याचमुळे हल्लीं या शहरांत उपस्थित झालेला हा वाद केवळ स्थानिक नसून त्याला निदान महाराष्ट्रापुरतें तरी एक प्रकारचे सार्वजनिक स्वरूप आलेले आहे. स्थानिक कर वाढवूनही सक्तीचे शिक्षण पुणे शहरांत सुरूं केले पाहिजे, याबद्दल पुणे म्युनिसिपालिटीच्या लोकनियुक्त सभासदामध्यें कोणताच मतभेद नाही ही एक मोठी समाधानाची गोष्ट होय. तसेच हें प्राथभिक शिक्षण मुलास व मुलीस मिळून दोघासही देणें जरूर आहे याबद्दलही फारसा मतभेद दिसत नाहीं, सक्तीच्या प्राथमिक शिक्षणाची इमारत दुमजली असली पाहिजे म्हणजे मुलास आणि मुलींसही तें दिलें पाहिजे ही गोष्ट सवांस मान्य आहे. मग मतभेद राहिला कोठे ? असा प्रश्न सहाजिकच उपस्थित होती. याचे उत्तर येवढेच आहे कीं, ही जी दुमजली इमारत बांधावयाची ती सदर इमारत बाधणाच्या नागरिकाच्या थैलीकडे लक्ष देऊन बांधावयाची, किंवा एकदम दुमजली इमारत उभारून पुढे पैशासाठीं लोकांवर काय जुलूम होईल तो होवो, असे म्हणून तिकडे दुर्लक्ष करावयाचे ? अशा दृष्टीनें विचार केला म्हणजे या वादग्रस्त मुद्दयाला चार शिंगें किंवा पक्ष उपस्थित इंीतात. पह्रिला पक्ष असॆ मह्णती की’, ‘ सर्वारंभास्तंडुलाः प्ररुथमूलाः ’ या न्यायानेंच या गोष्टीचा विचार केला पाहिजे. गोष्ट कितीही चांगली असली किंवा जरूर करावीशी वाटत असली तरी व्यवहारांत मनुष्य नव्हे तर सत्ताधारी सरकारही अंथरूण पाहूनच पाय पसरीत असतें; किंवा इंग्रजी म्हणीप्रमाणें आपणांस लागणारा अंगरखा आपल्याजवळ असलेल्या कापडाप्रमाणेच बेततों. घरांत दोन मुलींचीं किंवा मुलामुलींचीं लझें कर्तव्य असल्यास प्रापंचिक गृहस्थ त्यांतल्या त्यांत नडीचे कोणतें हें पाहून आपल्या ऐपतीप्रमाणे एक कार्य \o o
