अर्थाबद्दल कितीही भेद कळले, तरी लावणीचं मराठी माणसाच्या मनातील स्थान पूर्वापार अढळ टिकून आहे.
लावणी म्हणजे फक्त नर्तकीने चाळ बांधून नाचणे नव्हे. लावणी ही खूप अंगाने विस्तारित अहे. सध्या जत्रेच्या निमित्तानं तमाशातून सामोरी येणारी किंवा मध्यंतरीच्या काही काळात मराठी चित्रपटांमधून सामोरी आलेली लावणी आपणा सर्वांना माहीत आहे; पण एकेकाळी मराठी शाहिरांनी डफावर थाप मारून ही लावणी गायिली आहे. या शाहीर लावणीकारांची एक समृद्ध परंपरा आहे. अनंत फंदी, परशुराम, रामजोशी, प्रभाकर, सगनभाऊ यांनी समृद्ध लावणी महाराष्ट्राला दिली आहे.
लावणीचे बैठकीची लावणी, खडी लावणी, छकडी लावणी, फडाची लावणी असे वेगवेगळे प्रकार बोलीभाषेत वर्णिले जातात. विदर्भात वही नावाचाही एक प्रकार लावणीचा मानला जातो. उत्तर पेशवाईत प्रथम बैठकीची लावणी गायिली गेली. ही बैठकीची लावणी रागदारीवर आधारित होती. एका अर्थानं बैठकीत गायिली गेल्यामुळे लावणीची प्रतिष्ठा त्या काळात वाढली. तमाशाला आज दिसत असलेले रूप उत्तर पेशवाईत प्राप्त झालेले दिसते.
असे जरी असले तरी उपलब्ध लावण्या पाहिल्या, की लावणी स्थूलमानाने तीन प्रकारांत विभागली जाते.
आध्यात्मिक भेदिक लावणी, शृंगारिक लावणी, विविध विषयपर लावणी. आध्यात्मिक व भेदिक लावणी ही मानवी मनाला जी आध्यात्मिक ओढ असते त्यातून येते, तर भेदिक लावणी बौद्धिक आणि वैचारिक भूक भागविण्यासाठी रचली गेली आहे.
आध्यात्मिक लावणी ही संताच्या स्फूट रचना, पंथीय वाङ्मय या परंपरेतून आलेली जाणवते. सर्वसामान्य माणसाच्या जगण्यात आलेल्या दु:खातून माणूस आध्यात्माचा आधार घेत राहतो. विश्वाचा अर्थ, भक्ती, ज्ञान, वैराग्य, आत्मज्ञान यांचे स्वरूप अशा प्रकारच्या लावणीतून सामोरी येते.
निखळ आध्यात्मिक लावण्यांचे प्रमाण कमी आहे; पण प्रामुख्याने जोतिराम, मद्धनाथ, महिपती यांनी अशा प्रकारच्या लावण्या रचल्या. उदाहरणच द्यायचे झाले, तर जोतिरामाने वर्णिलेल्या गीता माहात्म्यात तो म्हणतो.
असे म्हणून ज्ञानेश्वर मुक्त झाल्याचे वर्णन करतो.
लोकसंस्कृतीचा गाभारा ॥ ३८॥
