ही झाली सामान्य जनांची विचारसरणी. परंतु शिकलेल्या पुढाऱ्यांशीं बोलण्याचा जेव्हा जेव्हा म्हणून प्रसंग येई तेव्हा तेव्हा पहिला प्रश्न अगदी औपचारिक कुशल प्रश्नाप्रमाणे ठराविकच होऊन बसला होता. "हिंदुस्थान एवढा मोठा देश, इतका जुना, नामांकित, पण अद्यापि पराधीन कसा?" हीच पृच्छा बसरा, बगदाद, करमानशहा, हमादान, तेहरान इत्यादि शहरी करण्यांत आल्यामुळे इतर लोक आमचेकडे कोणत्या दृष्टीने पहातात तें समजलें! आणि समजून उमजलें नाही तर काय फायदा? अस्तु.
- *
तेहरानमधील अफगाण वकिलांनी मात्र अगदीच स्पष्टपणें आमच्या वृत्तीचें वर्णन केलें. अमीर अमानुल्लाबद्दल हिंदुस्थानांतील जनतेला फार सहानभूति वाटते, असें ऐकल्यावर ते अफगाण प्रतिनिधि म्हणाले, "निदान जगाच्या कल्याणासाठी तरी स्वतंत्र व्हा. आज हिंदुस्थान स्वतंत्र असतें तर साम्राज्यसंरक्षणासाठी ब्रिटिशांना पडते इतकी दगदग पडली नसती आणि मग अमीर अमानुल्लावर राज्यत्याग करण्याची पाळी आलीच नसती. हिंदुस्थानला स्वायत्तता मिळाली की, आणखीही बरेच देश स्वातंत्र्य मिळवतील. पण हे कधी होणार?"
सर्व हिंदी जनतेनेच या प्रश्नाचा जबाब द्यावा! एकट्यादुकट्याचें हें काम नव्हे.
