पान:भूमी आणि स्त्री.pdf/९१

 खेळणे, मांडणे आणि गाणे -
 कुमारिकांच्या उत्सवात 'मांडणे' आणि 'खेळणे' या शब्दांना विशेष महत्त्व आहे. हे उत्सव सामूहिकपणे 'खेळले जातात आणि आराध्य दैवतांची 'मांडणी' केली जाते. ही देवते मातीत पाण्यात बोळविली जातात. या उत्सवांत कर्मकांडांची कठोरता नाही. ते क्रीडा स्वरूपी असतात. आणि ते मोकळ्या रानात, अंगणात खेळले जातात. उत्सवात कृषिकर्म, बीरपूजा, गणदेवता यासंबंधीचे संदर्भ असतात.
 उदा. भुलाबाईच्या गाण्यात,
  हणमंताची निळी घोडी
  येता जाता कंबळ तोडी
अशी ओळ आहे. यातील हनुमंत हा क्षेत्रपाळ आहे. सात चिरंजीवांपैकी एक आहे. या वीरदेवतेचा दगड प्रत्येक गावांत शिवारात असतो. तो भूमीची उर्वराशक्ती सतत जागती ठेवतो. हा हनुमंत शिवाच्या परिवारीतील, भैरव स्वरूप आहे. त्यातून तो भुलाबाईच्या गाण्यात शिरला असावा. 'यक्ष' हे सकाम आराधनेत महत्त्वाचे मानले जातात. 'निळी घोडी' यातील निळा रंग भारतीय परंपरेनुसार कामतत्त्वाचे प्रतीक मानला जातो. भारतीय परंपरा बैल, नाग आणि घोडा यांना पुरुषतत्त्वाच्या शक्तीची प्रतीके मानते. अश्वशक्तीप्रमाणेच 'अश्विनी' शक्तिरूप सर्जनतेचे प्रतीक आहे. अश्विनात करावयाची पूजा कातमतत्त्वातून निर्माण होणाऱ्या सर्जनशक्तीची आहे. 'कंबळ' हा 'कमल' या शब्दाचा अपभ्रंश, ते स्त्रीत्त्वाचे प्रतीक असून, भूमी, योनी व स्त्री सूचक असते.
  माळी गेला शेताभाता
  पाऊस पडीला येताजाता
  पडपड पावसा थेंबोथेंबी
  थेंबोथेंबी आलव्या लोंबी
  आलव्या लोंबती अंकणा
  अंकणा तुझी सात कणसं
  भोंडला तुझी सोळा वर्स....

८६

भूमी आणि स्त्री