पान:भूमी आणि स्त्री.pdf/२८९

विकिस्रोत कडून
हे पान प्रमाणित केलेले आहे.

unions with mothers. Descent was traced through the mother and she was the head of the clan in peace and war. In such a society the chief deity of the tribe must have been conceived as a counter part of the human matriarch'
 या मातृसंस्कृतीचा विकास पुढे मेसापोटेमिया, आशिया मायनर इ, प्रदेशांत झाला. इजिप्तमध्ये मातृसत्ता अगदी अलीकडच्या काळापर्यंत होती. इजिप्तची राणी जगदंबेची पुजारीण असे. राज्याचा वारसा मातेकडून निश्चित केला जाई. धर्मकृत्याचे अधिकार तिच्याकडे असत. देवीसंप्रदाय आणि मातृसत्ताक जीवनपद्धती यातील आंतरिक अनुबंध अनेक विचारवंतांनी प्रगट केला आहे. स्टार बक म्हणतो,
 "Female dieties have often enjoyed the highest place among the gods. This depends upon the nature of the social organisation and the respect in which women are held."
 सिंधू संस्कृती उत्खननानंतर हाती आलेले दुवे -
 सिंधू संस्कृतीच्या उत्खननात मातृसत्तेचे व देवी संप्रदायाचे विपुल पुरावे उपलब्ध झाले आणि मातृसत्ता व देवीसंप्रदाय आशिया मायनरमधून भारतात आले, हा सिध्दान्त निरर्थक ठरला. उत्तरकालीन तांत्रिकाची शिव आणि शक्ती ही दैवते आर्यपूर्व सिंधुसंस्कृतीत लिंग योनी या प्रतिमांच्या रूपात पूजिली जात.
 सिंधू संस्कृतीच्या उत्खननात सापडलेली महत्त्वाची मुद्रा जिचा उल्लेख या प्रबंधात शाकंभरी उत्सवाच्या संदर्भात आलेला आहे, ती भूमातेचे प्रतीक असली पाहिजे. खाली डोके, वर फाकलेले पाय, अशा स्त्रीच्या जननेन्द्रियातून एक वनस्पती उगवल्याचे या मुद्रेवर दाखविले आहे. सर्व विश्वाचे पोषण करणारी वनस्पतीसृष्टी जगन्मातेच्या भूमीच्या देहातून निर्माण होते हे या प्रतिमेतून सुचवायचेआहे. मार्कंडेय पुराणात जगदंबा आपल्या देहाचे वर्णन याच स्वरूपात करते. 'आत्मदेह समुद्भव' सिंधू संस्कृतीत सापडलेली ही प्रतिमा शाकंभरी देवीचीच आहे असे देवीप्रसाद चटोपाध्याय नोंदवितात. ही मुद्रा वनस्पतीसृष्टीशी जगन्मातेचा असलेला संबंध दाखवून देते.

२८४
भूमी आणि स्त्री