________________
आक्रस्ताळेपणा भरपूर असतो. खाडिलकरांची 'कीचकवधा'तील सैरंध्री सहानुभूती घेण्यापेक्षा प्रेक्षकांकडून टाळ्याच अधिक घेते. 'लाख गेले तरी लक्षावधी मिळतील, पण लाखोगणती स्वकीयांचा राखणदार गेला, तर हिंदुस्थानात हिंदू उरणार नाही. ' - या गडकरीछाप वाक्यापेक्षा हे वाक्य निराळे नाही (हे वाक्य वरेरकरांच्या 'करीन ती पूर्व' मधील असले, तरी गडकरी छापच आहे). खाडिलकरांची ही जी शैली आहे, ती एकपरीने जुन्या पौराणिक नाटकांतील परंपरेतून आलेली कथेकऱ्याची शैली आहे. कीर्तन आणि नाटक यांतील एकरूपता खाडिलकरांनी विस्ताराने १९९७च्या नाट्यसंमेलनाच्या अध्यक्षीय भाषणात सांगितली आहेच. खाडिलकरांच्या नाटकातील पात्रांची भाषणशैली याच संस्कारा- तून आलेली आहे. ही शैली व्यक्तीच्या आंतरिक उमाळ्यातून येण्यापेक्षा त्रयस्थाच्या सजावटीच्या वर्णनाच्या हव्यासातून आलेली आहे. आवेशपूर्ण लांबलचक भाषणातून प्रतिपक्षाच्या उखाळ्यापाखाळ्या काढणारी पात्रे कर्नाटकी यक्षगान किंवा दशावतारी खेळ्यातही आढळतात. या पात्रांच्या भाषणाचेही साचे ठरलेले असतात. खाडिलकरांच्या पात्रांची प्रकृती तीच. आविष्कार मात्र सफाईदार असतो. पात्र स्वतःबद्दल बोलत असतानाही निवेदनाचा एक त्रयस्थपणा जाणवतो. कृतक नाट्याची एक 'पोज' मात्र घेत असते. विराटाच्या दरबारात सैरंध्री विनविते, सैरंध्री : 'विराटमहाराज, ह्या गाईचे या राक्षसापासून आपण संरक्षण केले पाहिजे, नाही तर, ' कीचक : 'काय, नाहीतर काय ? महाराज, आपण स्वस्थ बसावे - हिच्या ह्या पातिव्रत्याच्या ढंगाचा मला चमत्कारच बघायचा आहे. नाही तर काय ? बोल, (अं० ४, प्र० ३ ) या वाक्यातील 'नाहीतर काय ? ' ची पुनरुक्ती कृतक नाट्याच्या दृष्टीने पाहण्यासारखी आहे. अशी पुनरुक्ती हे खाडिलकरांच्या संवादांचे एक वैशिष्ट्य आहे; मग ते नाटक ऐतिहासिक असो की पौराणिक असो. एखाद्या मताभिनिवेशात किंवा भावाभिनिवेशात पात्रे एखाद्या शब्दाची, वाक्यांशाची वा वाक्याची वाक्यारंभी वा बाक्यांती पुनरुक्ती करतात. ही आवेग दाखवितेच, त्याचबरोबर वक्त्याचा ठाम आग्रहीपणा व निश्चयही दाखविते. ही लकबही कीर्तनकारी पठडीतील गद्याची द्योतक आहे. एका लयबद्ध ठसकेबाजपणाबरोबरच वक्त्याचा आग्रह त्यातून व्यक्त होतो. 3 खाडिलकरांच्या या पुनरुक्तीचे एक कारण त्यांची पत्रकारिता, असे सांगितले जाते. ते व्यवसायाने पत्रकार होते. पत्रकार हा लोकशिक्षक असतो. सामान्य विद्यार्थ्याच्या मनात एखादा मुद्दा विशेषत्वाने ठसवायचा असेल, तर त्या मुद्द्याची ८६ । नाट्याचार्य कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर
