________________
हे नाटक घडले. त्यांच्या पौराणिक नाटकांतूनही तात्त्विक संघर्ष आढळतो; तो शेक्सपिअरचाच परिणाम मानला जातो. ते थोडेफार खरे आहे; परंतु शेक्सपिअर मानवी जीवनाची जी गूढतम व्यामिश्र गुंतागुंत दाखवून थक्क करतो, अंतर्मुख करतो, त्याच्या जवळपासही खाडिलकर पोहोचू शकत नाहीत. तसा प्रयत्न मात्र जरूर करतात. शेक्सपिअरचे अनुकरण करण्याच्या त्यांच्या प्रवृत्तीवर अहिताग्नी राजवाडे अत्यंत उपहासगर्भ टीका करतात. 'भाऊबंदकी 'मध्ये राघोबाला नारायणरावाच्या खुनाच्या घटनेनंतर त्याचेच मन अखंड खात राहते. त्याच्या अंतर्मनाचे द्वंद्व त्याच्या हातातील आरशात दिसणारे प्रतिबिंब दाखवून आणि ते प्रतिबिंब जणू त्याच्या अंतर्मनाची टोचणी व्यक्त करीत आहे, अशी कल्पना करून दाखवले आहे. ही सरळ सरळ शेक्सपिअरची नक्कल आहे, यात संशय नाही. 'मॅक्बेथ'मध्ये शेक्सपिअरने बॅन्कोचा आरसा आणला आहे, तसा हा राघोबादादाचा आरसा आहे. राजवाड्यांच्या मते, 'ऐतिहासिक नाटकात हे दृश्य दाखवणे हा शुद्ध आचरटपणा' आहे. इतक्या तीव्र शब्दांत नव्हे, पण अनेक ठिकाणी शेक्सपिअरचे अनुकरण खाडिलकरांच्या नाटकांत वरवरच्या डागडुजीसारखे वाटते, यात संशय नाही, असे म्हणावे लागेल. दुहेरी पातळीवर कथानक खेळवण्याची शेक्सपिअरची पद्धती खाडिलकर यांनी मराठी नाटकात आणण्याचा प्रयत्न केला; ते याच प्रकारचे उदाहरण म्हणावे लागेल. खाडिलकरांच्या पूर्वीची पौराणिक नाटके एकाच पातळीवर सरळसोट कथा सादर करणारी होती. खाडिलकरांच्या कथेला एक उपकथानकाचा पदर असतो. तेव्हा- पासून मराठीत कथानक आणि उपकथानक अशा दुहेरी विणीच्या गोफाचे नाटक मात्र रूढ झाले. आता खाडिलकरांच्या नाटकात दर वेळी उपकथानक मुख्य कथानकाला पूरक आणि पुष्टीकारक ठरले आहे, असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल; पण कथानकाची एक नवीन रचना मराठीत रूढ झाली, हे खरे. खाडिलकरांनी आपल्या कथानकांसाठी सारखी इतिहास पुराणाकडे धाव घेतलेली दिसते. त्यांच्या संख्येने जास्त असलेल्या पौराणिक नाटकांचा येथे प्रामुख्याने विचार करावयाचा असल्याने त्यांच्या पूर्वसूरींपेक्षा खाडिलकरांचे वेगळेपण येथे कोणते, याचाही शोध घ्यावयाचा आहे. खाडिलकरपूर्व काळात पौराणिक नाटकाची कथा सादर करून प्रेक्षकांचे अधिकाधिक निर्भेळ रंजन करणे, एवढाच माफक उद्देश होता. त्यानंतर नाटक हळूहळू वाचकांसाठीही आहे, याची जाणीव होऊ लागली. पूर्वीच्या प्रयोग- प्रेक्षक संबंधापेक्षा लेखक-वाचक हा एक नवा संबंध प्रस्थापित झाला. ७२ । नाट्याचार्य कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर
