________________
त्याच्याबरोबर वाटेवर जबलपूरला उतरून तेथे कौलांचा कारखाना पाहून कौलांचे काम समजावून घेतले. कौलांच्या मातीची माहिती घेऊन नमुना बरोबर घेऊन नेपाळ गाठले. नेपाळला जाताना बरोबर नेपाळचे कर्नल इंजिनिअर कुमार नरसिंग राणा यांना माताजींनी पत्र दिले होते. कौलांचा कारखाना काढण्यासाठी आलेले गृहस्थ म्हणूनच दरबारात प्रवेश करून घ्यायचा. पुढचा मार्ग तुमचा तुम्हालाच कळेल, असे सांगण्यात आले. नेपाळला प्रथम कौलांच्या भट्ट्यांचे तंत्र जमता जमेना. हाताखाली या भट्ट्यांचे थोडे जाणकार जबलपूरचे हणमंतराव कुलकर्णी होते. अखेर बऱ्याच खटपटीनंतर प्रयोग यशस्वी झाला. नेपाळच्या राजवाड्यावर कौले चढली. एक टप्पा पार पडला. या अवधीत कलकत्त्याला कामानिमित्त जाणे-येणे होत असे. मुंबईलाही एक-दोन खेपा झाल्या. आता बंदुका तयार करण्याची यंत्रे उभारण्याच्या मुख्य कामाकडे काकासाहेब वळले. जर्मनीच्या शस्त्रास्त्र तयार करणाऱ्या क्रप्स कंपनीच्या एजंटाची कलकत्त्यात भेट घेतली आणि एका यंत्राची ऑर्डर नोंदवली. एजंटला पाच-सहा यंत्रांच्या ऑर्डरची अपेक्षा होती; पण एकाचा अनुभव घेऊ, असे सांगून त्याला ५०००/- रुपयेही दिले; पण एकदा काकासाहेब सांगलीस गेले असता त्याने ५०००/- रुपये मनीऑर्डरने परत पाठवून पाच-सहा यंत्रांच्या ऑर्डरची अपेक्षा व्यक्त केली. स्वतःच्या नेपाळ निवासाबद्दल काकासाहेब लिहितात, 'नेपाळात मी कृष्णराव असे मद्रासी धर्तीचे नाव लावत होतो. एजंटाशी पत्रव्यवहार याच नावाने करीत असे. मनीऑर्डर कृष्णराव याच नावाने सांगलीस (परत) आली. ' ('स्मरणी', पृ० ३६) पुन्हा नेपाळच्या वाटेवर कलकत्त्याला एजंटची भेट घेऊन त्याची समजूत काढली. त्याची समजूत पटली. त्याने एक अगदी छोटे पिस्तूल आणि गोळ्या दिल्या. ते नेपाळच्या इंजिनिअरला दाखवण्यासाठी काकासाहेब घेऊन गेले. तेथे कर्नल इंजिनिअरच्या हाती ते दिले. आता पिस्तुले बनवण्याच्या यंत्राची प्रतीक्षा सुरू झाली. हे सगळेच काम जोखमीचे होते. एक दडपण होते. कौलाचे काम पुरे होईपर्यंत नेपाळात तीन वर्षे पुरी होत आली. या अवधीत एका दक्षिणी ब्राह्मण कुटुंबात काकासाहेब राहत होते. नेपाळात पशुपतेश्वराच्या पूजेचे काम वर्षानुवर्षे या कुटुंबाकडे होते. ते कांदा-लसूणही न खाणारे कर्मठ शाकाहारी असल्याने काकासाहेबांची चांगली सोय झाली. नेपाळमध्ये काकासाहेबांनी नावाबरोबर पोशाखही बदलला होता. बाहेर जाताना सुरवार, कोट, बूट आणि डोक्यास टोपी असा वेष असे. महाराजांच्या २८ । नाट्याचार्य कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर
