________________
१८९० ते १८९३ या काळात पुण्यात महाविद्यालयीन शिक्षण (पहिले वर्ष फर्गसन कॉलेजमध्ये आणि पुढे डेक्कन कॉलेजमध्ये) पूर्ण करून खाडिलकर तत्त्वज्ञान विषय घेऊन बी० ए० ची परीक्षा उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर लगेच सांगलीच्या हायस्कूलमध्ये ते शिक्षक म्हणून रुजू झाले. हायस्कूलच्या वरच्या वर्गांना ते इंग्रजी, संस्कृत आणि गणित हे विषय शिकवू लागले. 'सवाई माधवरावाचा मृत्यू' हा विषय पुण्याला कॉलेजमध्ये शिकत असतानाच मनात घर करून होता. तो मनोमय संकल्प आता नाट्यरूपाने समग्रपणे लेखन करून पूर्ण केला. 'नाटककार खाडिलकरांच्या ' कार्यकर्तृत्वाची मुहूर्तमेढच येथे उभारली गेली. यानंतर ते सांगलीला फारसे राहिले नाहीत. १८९५ मध्ये कायद्याच्या अभ्यासासाठी त्यांनी मुंबई गाठली; मात्र वकिलीच्या अभ्यासात त्यांचे मन रमत नव्हते. देशसेवेसाठी काहीतरी करावे, चांगली नाटके लिहावीत, असे काहीसे मनात घोळत होते; पण नीट मार्ग सापडत नव्हता. १ सप्टेंबर १८९६ या दिवशी कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर यांची टिळकांशी प्रथमच प्रत्यक्ष भेट विंचूरकरांच्या वाड्यात झाली आणि त्याच दिवशी लोकमान्यांनी आपल्यापेक्षा सोळा वर्षांनी लहान असलेल्या ऐन चोविशीतल्या या तरूणावर 'केसरी'च्या उपसंपादकपदाची जबाबदारी सोपवली. उभयतांची प्रत्यक्ष अशी ही पहिलीच भेट असली, तरी एखाद्या तरूण राष्ट्रीय बाण्याच्या निःस्वार्थ आणि निःस्पृह वृत्तीच्या बुद्धिमान तरुणाची 'केसरी'ला आवश्यकता असल्याचा विचार लोकमान्यांनी आता उभयतांचे मध्यस्थ स्नेही असलेल्या नारायण बापूजी कानिटकर यांच्याकडे व्यक्त केला होता. इकडे मुंबईला कायद्याच्या अभ्यासासाठी आलेल्या कृष्णाजीपंत खाडिलकरांचे मन कायद्याच्या अभ्यासापेक्षा राष्ट्रीय उपयोगाच्या एखाद्या क्षेत्राच्या शोधात असल्याचे त्यांच्या लक्षात आले होते. त्यामुळे खाडिलकर-टिळक भेटीचा हा योग कानिटकरांनी जुळवून आणला होता. केवळ एक भेट झाली आणि टिळकांनी खाडिलकरांवर एकदम उपसंपादक- पदाची जबाबदारी सोपवली, असेही झाले नव्हते. मुंबईला आल्यावर त्याकाळच्या मुंबईतील 'विविधज्ञानविस्तार' या महत्त्वाच्या वृत्तपत्रात खाडिलकरांनी काही लेखन केले होते. 'सवाई माधवरावाचा मृत्यू' हे नाटकही क्रमशः 'विविधिज्ञानविस्तार' मधूनच प्रथम प्रसिद्ध झाले होते; ते ऐन एकविसाव्या वर्षी! त्यापाठोपाठ 'गौतमबुद्ध' (तीन लेख), तसेच त्या काळातील एक नामवंत सुधारक फर्गसन कॉलेजचे प्रिन्सिपॉल महादेव शिवराम गोळे यांच्या 'ब्राह्मण आणि त्यांची विद्या' या पुस्तकावर परीक्षणात्मक चार लेखांची लेखमाला प्रसिद्ध झाली होती. वस्तुतः या पुस्तकावर सविस्तर बालपण आणि जडणघडण २१
