________________
कृष्णानेही एक छोटेसे नाटक लिहिले होते; पण शाळकरी मुलाचे असले नाद त्या काळात वडीलमंडळींना आवडणे शक्य नव्हते. तसेच ते आवडले नाहीत. त्यांचे शिक्षक बापू सरदेसाई यांनाही ते आवडले नाहीत आणि अर्थातच तो नाद तेव्हा कृष्णाला सोडावा लागला. बापू सरदेसाई हे हायस्कूलमधील शिक्षक काही काळ पुण्यात राहून आलेले, शिकविण्याचा हातखंडा असलेले शिक्षक होते. त्यांचे वाचनही बरेच होते. चांगला वक्ता अशीही त्यांची ख्याती होती. या सर्वांचा नकळत परिणाम विद्यार्थिदशेतील कृष्णावर झाल्याचे पुढे खाडिलकरांनी मान्य केले आहे. दादा छापखाने यांच्या प्राथमिक शाळेतले सवंगडी पुढे हायस्कूलमध्येही बरोबर होते. त्यापैकी सगळ्यांनीच आपआपल्या क्षेत्रात चांगली कामे केली. कारण विद्यार्थिदशेत सर्वचजण खेळणे, पोहणे, हूडपणा करणे, याबरोबरच मनापासून अभ्यास करणे आणि देशासाठी समाजासाठी काही चांगले काम करण्याचा प्रयत्न करण्याचा विचार करणारे होते. आबा करमरकर, अण्णा लागू, काशिनाथ भट, कोल्हटकर, पटवर्धन असे कृष्णाचे अनेक सवंगडी मॅट्रिकपर्यंत सांगलीला बरोबर होते. त्यातले बरेच पुढे कॉलेज शिक्षणासाठी पुण्याला बरोबर होते. १८८९ मध्ये खाडिलकर मॅट्रिक झाले. त्यावेळच्या रीतीप्रमाणे त्यांच्यासह सर्व सहकाऱ्यांचीही लग्ने झाली होती आणि पुढील शिक्षण विवाहोत्तर काळात चालू राहिले होते. खाडिलकरांचा विवाहही १८८९ मध्ये सांगलीला तैनातदार लागू कुटुंबातील वेणूताई या मराठी पाचवीपर्यंत शिकलेल्या मुलीशी झाला. वेणूताई आता सौ० गौरी कृष्णाजी खाडिलकर झाली. पुढे त्या सर्वांच्या 'गौरकाकू' म्हणून ओळखल्या जात. काकासाहेबांनी पुढे स्वीकारलेल्या निःस्पृह, निर्लोभी आणि व्रतस्थ खडतर जीवनाला त्यांनी मनापासून साथ दिली आणि गृहस्थाश्रम निभावला. कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर पुण्याला पुढील शिक्षणासाठी आले. पुण्याचा सांगलीकर वाडा हे पुण्यास जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांचे जणू वसतिगृह होते. सर्व सवंगडी कॉलेजचा मनापासून अभ्यास करीतच देशकारण, समाजकारण यांविषयी चर्चा करीत अधिक सजग आणि अनुभवी होत होते. पुण्याला आता सांगलीइतकी बंधने नव्हती. त्यामुळे सांगलीला अपुरी राहिलेली नाटके पाहण्याची इच्छा आता ते मोकळेपणाने पूर्ण करीत होते. पुण्याला आता इंग्रजी नाटकांची मराठी रूपांतरे त्यांना प्रयोगरूपाने पाहता येत होती. सांगलीला केवळ पुराणकथांवरची पारंपरिक पद्धतीचीच नाटके पाहायला मिळाली होती. 'हॅम्लेट', 'आथेल्लो' यांच्या मराठी प्रयोगांमुळे त्यांच्या नाट्यविषयक जाणिवा विस्तारण्यास मदत झाली. २० । नाट्याचार्य कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर
