________________
स्वरूप येत चालले आहे हे खरे; परंतु ज्या अवधीत आमच्या इकडील शिक्षणपद्धती युरोप अमेरिकेत जारीने सुरू होती, तेवढ्या काळात विशालबुद्धीच्या मुत्सद्द्यांची, शोधक तत्त्ववेत्त्यांची, चलाख सेनानायकांची अथवा सुदृढ व सुसंपन्न नागरिकांची परंपरा मध्येच तुटून पडलेली इतिहास दाखवत नाही. ही शिक्षणपद्धती चालू असता पाश्चिमात्य राष्ट्रांची पीछेहाट झालेली नाही. मग आम्हालाच ही पद्धती रसातळास का पोहचवते ? नवीन शोधांची उपयुक्तता या पद्धतीत नसो, पण ही पद्धती चालू असता कस न कस पिळून न काढण्याइतका तिचा चरक इतर राष्ट्रांत ढिला का पडला होता? ही पद्धती युरोप खंडात सुरू होण्यापूर्वीपेक्षा सुरू झाल्यावरची युरोपची स्थिती जर वाईट नव्हती, गौरकायांच्या जीर्णावस्थेच्या कारणांची मीमांसा करण्याचा ज्या अर्थी प्रसंग आला नाही, त्या अर्थी असे सिद्ध होते की, हल्लीच्या अनर्थपरंपरेची कारणे शिक्षणपद्धतीत दडून राहिलेली नसून सभोवतालच्या परिस्थितीत त्यांचा शोध केला पाहिजे. शिक्षणपद्धतीतले प्रिन्सिपलसाहेबांनी दाखवलेले दोष बहुतेक आम्ही कबूल करतो. आमचा त्यांच्या मताशी विरोध आहे, तो हाच की, हे दोष प्रिन्सिपलसाहेबांच्या इच्छेस वाटतात किंवा त्यांच्या भांबावलेल्या मनास भासतात, तितक्या अनर्थाचे ओझे आपल्या शिरावर घेण्यास समर्थ नाहीत. या दोषांना दुसऱ्या कारणांचे पाठबळ आहे, असे म्हणण्यापेक्षा दुसरेच मुख्य गुन्हेगार असून साथीदारीचा यांच्या ठिकाणी भास होतो, हे म्हणणे विशेष सयुक्तिक होय. परीक्षेचा चक्रव्यूह प्रिन्सिपलसाहेबांच्या विचारसरणीवर आमचा दुसरा आक्षेप असा आहे की, ही शिक्षणपद्धती आमच्यात कशी शिरली, या विषयीचे त्यांचे वर्णन भ्रामक आहे. 'दहा तास घोक व एक तास शाळेत येऊन त्याची परीक्षा दे, ' हे हल्लीच्या शिक्षण- पद्धतीच्या स्वरूपाचे त्यांच्या मते आदिसूत्र आहे. हा मंत्र प्रथम मराठी शाळेतील पंतोजींनी जपला. नंतर तोच वसा हायस्कूलमधील गुरुजींनी उचलला. अखेरीस या व्रताची गोडी सर्वांस इतकी लागली की, 'हल्ली चालू शिक्षणपद्धतीने मुलांसच नवीन वळण लावले आहे, असे नाही, तर कॉलेजातील विद्वान प्रोफेसरांस तिने वाकवून टाकले आहे. ' प्रिन्सिपलसाहेब पुढे वर्णन करतात की, याच पद्धतीला बळी पडून कोणी 'लार्डन'च्या 'Heat'वर 'नोटा' छापवल्या, कोणी अमरकोशाचे निःसत्व सार मुलांस घोकावयास दिले. युनिव्हर्सिटीने परीक्षेस पुस्तक नेमायची फुरसत की, त्यावर नोटांच्या पुस्तकांच्या जाहिराती फडकल्याच. परीक्षेस प्रश्नाची उत्तरे देण्यात कवायत शिकवणारी सर्व सामग्री तयार होऊ लागलीच. प्रिन्सिपल- १४० नाट्याचार्य कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर
