तरूणी, तरीही उत्कट, हळवी आणि स्वप्नाळू प्रेमिका अशा तिच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विविध मोहक छटा 'स्वयंवरा'चे आकर्षण वाढवतात. 'स्वयंवर' हे केवळ संगीत नाटक न राहता ते वैचारिक बैठकीवरील, संगीतानुकूल चांगले नाटक आहे. कृष्ण आणि रुक्मिणी यांच्या पारंपरिक व्यक्तिरेखांतून परंपरेला धक्का न लावता एक नवनिर्मितीची किमया खाडिलकर येथे करतात. हे त्याचे मोठे यश आहे. एकीकडे उग्र राजकीय संघर्ष आणि त्या पार्श्वभूमीवर गोपबाला राधा होऊन कृष्णार्पण होणारी भावमधुर प्रेयसी रुक्मिणी आणि तिचा भाव जाणणारा समर्थ प्रियकर कृष्ण- यातून लोभस नाजूकपणाचे रंग या नाटकाला लाभले आहेत. हे खाडिलकरांचेच अर्जित आहे. मात्र गौण पात्रांच्याद्वारे विनोद निर्माण करण्याची खाडिलकरांची हौस येथेही राजज्योतिषी दिनेश्वर, दासी स्नेहलता, दिनेश्वराचा मुलगा चंद्रेश्वर यांच्याद्वारे भागविलेली आहे. मुख्य पात्रांच्या व्यक्तिरेखा उणावण्याचे काम खाडिलकर यांची गौण पात्रे नेहमी करतात. तसेच येथेही होते. दिनेश्वरासारख्या मूर्ख आणि उथळ राजज्योतिषावर विसंबणारे शिशुपाल आणि रुक्मीही मूर्ख ठरत नाहीत काय ? समजा प्रतिस्पर्धी आणि अखेर पराभूत होणारे असल्याने ते मूर्खच ठरवायचे आहेत, असे घटकाभर समजू; पण धीरगंभीर, संयमी आणि वृद्ध राजा भीष्मकही दिनेश्वराला ज्योतिष विचारून स्वतःलाच हास्यास्पद करून घेतो. कारण ह्या दिनेश्वराला ज्योतिष खरे काही समजतच नाही. मग त्या मानाने चंद्रेश्वर खाडिलकरांनी काहीसा संयमाने रंगवलेला आहे; पण हा संयम गौण पात्रांसंबंधी खाडिलकर सहसा दाखवीत नाहीत, ही वस्तुस्थिती आहे. 'स्वयंवर' हे राजकीय रूपक आहे, असे कोणी म्हणत नाही; परंतु मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालयातील वि० कृ० जोशी यांच्या कात्रणसंग्रहात १५ जुलै १९५६ च्या ‘केसरी'चे एक कात्रण आहे. 'लोकमान्य टिळक व नाट्यरंगभूमी' या शीर्षकाच्या लेखात लोकमान्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आणि जहाल राजकारणाचा प्रभाव खाडिलकर यांच्या नाटकात कसा प्रतिबिंबित होतो, हे विस्ताराने दाखवले आहे. 'स्वयंवर' विषयी म्हटले आहे, '१९०७ मध्ये सुरतेला डॉ० रासबिहारी घोष यांच्या अध्यक्षतेखाली काँग्रेसचे जे अधिवेशन भरले होते आणि त्यात जो तंटा- बखेडा झाला, त्याचे ते एक रूपकात्मक सुंदर चित्रण होते. स्वयंवरामधील श्रीकृष्णाची भूमिका म्हणजे लोकमान्यांच्या राजकीय मताचे ते एक प्रातिनिधिक स्वरूप आहे. ‘कीचकवधा 'ने आणि 'स्वयंवर' नाटकाने खाडिलकरांनी जे नाट्य- रंगदेवतेचे शिखर गाठले, ते केवळ लोकमान्यांच्या राजकीय मताची शिदोरी भरपेट जवळ होती म्हणून !' खाडिलकरांच्या नाटकात टिळक आणि त्यांचे राजकीय नाटककार खाडिलकर १०३
