चित्रशाळेंतून शिकलेले विद्यार्थी प्लास्टर ऑफ पारीसची चित्रें करून अलीकडे विकूं लागले आहेत.
जयपुरास ज्याप्रमाणें जातीजातीच्या लोकांचे ‘बस्ट' [ कंबरेपर्यत चित्र ] करून विकतात त्याप्रमाणें पुण्यास तयार होण्यास अडचण नाहीं. हे 'बस्ट' जयपूर येथील 'बस्टा ' पेक्षा चांगले होतील यांत संशय नाहीं. राजपुताना प्रांतांतील जातीजातीच्या लोकांची पागोटीं एकमेकांपासून निराळीं दिसतात. त्यामुळें आकार वैचित्र्य त्यांत फारसें नसतें. तसें या इलाख्यांत होणार नाही हें सांगावयास नको.
प्राचीन काळच्या हिंदु लोकांनीं वाद्यकला अगदीं पूर्ण दशेस आणिली होती असें पुष्कळांचे मत आहे. सरस्वती, नारद, किन्नर इत्यादि पौराणिक स्त्रीपुरुषांचें कौशल्य जगप्रसिद्ध आहे. या पौराणिक काळानंतर इतर कलांप्रमाणें वाद्यकलाही आस्ते आस्ते लयास जाण्याच्या बेतांत होती असें म्हणतात. यानंतर मुसलमान लोक हिंदुस्थानावर प्रथम स्वाऱ्या करूं लागले त्या वेळीं या कलेचा अगदीच ऱ्हास होत गेला. कारण या अविंधाच्या धर्मात वाद्यें वाजविण्याची परवानगी नाहीं. त्यांचीं वाद्यें म्हटलीं ह्मणजे काय तीं ताशा आणि ढोल. परंतु वाद्यकलेच्या सुस्वर नादानें त्यांस लवकरच भुलवून टाकिलें. त्यामुळें सन १२८५ सालीं कैकोबाद बादशहाच्या वेळीं अमीर खुशरू या नांवाच्या एका सरदारानें हिंदु लोकांची वाद्यकला आरबी लोकांच्या वाद्यकलेपेक्षां मोहक आहे असें ठरविलें. त्याच्या धर्मानें हें शास्त्र शिकण्याची त्यास परवानगी दिली नव्हती; तरी अमीर खशरू यानें अतिशय मेहेनत घेऊन मोठ्या काळजीनें त्याचा अभ्यास केला. आणि त्या दिवसापासून आमच्या हिंदु लोकांच्या वाद्य कलेवर आम्हांपेक्षांही यवनांचें प्रेम जास्ती बसलें. अकबर बादशहानें आपल्या दरबारीं हिंदुस्थानांतील उत्तम उत्तम गवय्ये व बजवय्ये आणून ठविले होते. त्यांत मुकुटमणी तानसेन याच नाव माहीत नाहीं असा पुरुषच हिंदुस्थानांत विरळा. या वाद्यांतील सुरांच्या संबंधाने
५
