बाहेर येऊन आकाशात पहावयाचे, असे करण्यास आंतबाहेर हेलपाटे घालावे लागतील. ज्योतिःशास्त्रांतल्या पुष्कळ वस्तु प्रत्यक्ष नाहीत हे खरे. नकाशांत ज्या रेघा दिसतात तशा आकाशांत असत्या, आणि त्यांवर अंक व नांवे लिहिलेली असतीं, तर पुस्तके कशास पाहिजे होती ? आकाशरूपी पुस्तक वाचतांना केव्हां केव्हां चर्मचक्षु मिटून ठेविले तरी चालतात. बुद्धिचक्षु उघडले म्हणजे लख्ख उजेड पडतो.
आपल्या भोवती दूरवर पाहिले असतां, आकाश जमिनीला लागलेले दिसते. सूर्य,चंद्र आणि तारा उगवतांना व मावळतांना जेथे दिसतात, ती स्थानें क्षितिजांतलीच होत. पूर्व, पश्चिम, इत्यादि दिशांचे बिंदू ह्या क्षितिजांतच असतात. ते ओळखावे कसे ? ' जिकडे सूर्य सकाळी उगवतो ती पूर्व, हे आहमास ठाऊक आहे. यात काय कठिण आहे ? ' असे म्हणाल, तर सूर्य नेहमी एकाच बिंदूंत उगवत व मावळत नाही. 'होकायंत्राने आह्मी दिशा ओळखू ' म्हणाल, तर लोहचुंबकाची टोंकें नेहमी दक्षिणोत्तर असतात असा नियम नाही. 'जिकडे ध्रुव तिकडे उत्तर,यास तर बाध नाहींना ? ' असे म्हणाल तर, त्यालाही बाध आहे. ध्रुव शब्दाच्या अर्थाप्रमाणे ध्रुव साधारणतः स्थिर दिसतो खरा; परंतु त्यालाही गति आहे. दोन पदार्थाच्या खुणेने आवशीस ध्रुव पाहिला, तर पहाटेस तो तेथे दिसत नाही. 'तर मग आतां भरंवसा तरी ठेवावा कशावर ? सर्वच अस्थिर !'-खरे आहे. इतक्या अडचणी असून ज्योतिषी लोक अतिसूक्ष्म रीतीने दिशासाधन करितात.* परंतु सध्या आपण फार सूक्ष्मतेच्या भरीस न पडतां स्थूल रीतीनेच पाहूं. मार्च व सप्तंबर महिन्यांच्या २१ व्या तारखेस सूर्य जेथे उगवतो ती पूर्व, व जेथें मावळतो तीं पश्चिम, असे म्हणण्यास हरकत नाही. पंचांगांत या दिवशी दिनमान ३० घटिका असते व सायन मेष आणि तुला ह्या संक्रांति ह्या दिवशी होतात.
आपल्या डोक्यासमोर आकाशाचा जो बिंद असतो त्यास खस्वस्तिक म्हणतात. आपल्यास आकाश दिसते ते अर्ध्या गोलाच्या कवचासारखे दिसते. खस्वस्तिक हा त्या कवचांतील मध्यबिंदु होय. आपली पृथ्वी गोल आहे. जमिनीतून भिंगासारखें आरपार दिसते, तर आपल्याला खालच्या बाजूवरील आकाश दिसले असते. सूर्य, चंद्र आणि नक्षत्रे जितका वेळ आपल्यास दिसतात तितकाच वेळ बहुधा ती त्या आकाशांत असतात. म्हणून ते कल्पनाचक्षूनी पाहिले पाहिजे.त्यातला अगदी खालचा जो बिंदु, त्यास अधःस्वस्तिक म्हणतात.
आकाशांत तारा कोठे आहेत हे सांगण्याकरितां आकाशांतल्या वर्तुलांच्या परिघाचे भाग पाडितात, त्यांस अंश म्हणतात. परिघाचे ३६० अंश पाडण्याची वहिवाट आहे. पूर्वबिंदूपासून खस्वस्तिकापर्यंत वर्तुलाच्या परिघाचा चौथा भाग होतो, अर्थातच त्याचे ९० अंश होतात. त्याप्रमाणेच खस्वस्तिकापासून पश्चिमबिंदूपर्यंत वर्तुलाचा दुसरा पाद होतो. खस्वस्तिकापासून क्षितिजाचा प्रत्येक बिंदु ९०
*दिक्साधनाच्या २ रीती पुढं एका प्रकरणांत आहेत.
