रान जर ज्याने त्याने चाऱ्यासाठी ठेविलें तर गुरेढोरें, शेळ्यामेंढ्या, घोडी बाळगून त्यांची पैदास व हेड करणे हा धंदा कुणब्याला बसल्याजागी साधण्याजोगा आहे. पण तसे करण्याला कुणब्याला खर्च येतो, आणि आयतखाऊंना येत नाही. ते आपलें व जनावरांचे पोट बाहेर काढतात. त्यामुळे बिन चोरलेली जनावरें, कोंबड्यासुद्धा त्यांना स्वस्त विकणे परवडते, आणि त्या मानाने कुणब्याचा धंदा नाहक्क बुडतो. तेव्हां ह्याही दृष्टीने विचार करतां अशी स्थिति निर्माण केली पाहिजे की, ज्याला जनावरें पोसण्याचे सामर्थ्य नाही त्याने ती बाळगू नयेत, व कुणब्याचा हक्काचा धंदा फुकटफाकट बुडवू नये.
मुबलक भांडवल, साक्षरता आणि प्रवासजन्य ज्ञान ह्यांच्या अभावाचें जबरदस्त लोढणे गळ्यांत वागवून आमच्या एकलपायी कुणब्याने जातिधर्म व आनुवंशिक संस्कार ह्यांच्या जोरावर कुणबीक जितकी पूर्णत्वाला नेणे शक्य होते तितकी नेली असें यूरोपिअन पंडितांचे बहुमत आहे. त्याला शास्त्रीय व्याख्या किंवा उपपत्ति तोंडाने सांगता येत नसेल; परंतु कोणत्या जमिनींत कोणते पीक काढावें, त्यांच्या पाळ्या कशा असाव्यात, बीं कसें धरावें, मावा चिकटा कानी वगैरे कीड कशी मारावी, खत कोणते योग्य, जनावर कसे तयार ठेवावें, त्यांचे औषधपाणी वगैरे सर्व कामें तो बापआजाची पाहून खाशी नामी करीत आला आहे. आतां मालकीची जमीन नसली तर कुणबी ती काळजीकाट्याने करीत नाही, व कांहीं कुणबी इतके दरिद्री झाले आहेत की, त्यांना शेताची उस्तवार करण्याची ऐपत नसते, अशांची गोष्ट वेगळी. हे वगळले तरी आमच्या कुणबिकींत सर्व प्रकारे सुधारणा करण्यास अतिशय जागा आहे हे पाश्चात्य कुणबिकीवरून सिद्ध होते. ह्या सुधारणा कशा करतां येतील ह्याबद्दल सरकाराने शेतकी खातें स्थापून आटोकाट प्रयत्न चालविले आहेत. पुसा येथे सर्वात मोठे शेतकी कॉलेज काढून त्याला प्रयोगशाळा जोडली आहे. तेथें कृषिकर्मशास्त्राचे शोध चालू आहेत. हे शोधाचें काम रयतेच्या आवाक्याबाहेर आहे; म्हणून कृषिशास्त्राच्या शोधाचें
